ارزشهای اخلاقی و الگوهای رفتاری در بیان امیرمؤمنان علی(ع)

 جایگاه الگوسازی در تزکیه و تربیت اخلاقییکی از تعابیری که در ادبیات شیعی به حضرت علی(علیه السلام) نسبت داده می شود، وصف «ابوّت» یا همان «پدری» ایشان برای پیروانش است. به نظر می آید این نام گذاری با الهام گیری از برخی سخنان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) است که در آنها، امام علی(ع) را واجد ویژگی «پدری» برای امت معرفی کرده اند. برای مثال در روایتی از حضرت رسول(ص) درباره حضرت علی(ع) می خوانیم: «حَقُّ عَلِیٍّ عَلَى الْمُسْلِمِینَ کَحَقِّ الْوَالِد»؛ (حق علی بر مسلمین مانند حق پدر بر فرزندش است). نیز از پیامبر اکرم(ص) این کلام بسیار مشهور نیز وجود دارد که: «أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّه»؛ (من و علی پدران این امت هستیم).بدیهی است که وصف «پدری» در این گونه بیانات وصفی مجازی است؛ اما آیا این تعبیر، به جز آن که دال بر رابطه عاطفی شیعیان با امام(ع) باشد و بر پیوندهای وثیق معنوی شان با وجود نازنین آن حضرت دلالت کند، هیچ کارکرد دیگری ندارد؟ آیا نمی توان با اجتهاد در معنای لطیف این وصف و نسبتی که شیعیان با امام شان به عنوان فرزندان یک پدر    می یابند، هنجارهایی اخلاقی و تربیتی از منظومه آموزه های آن حضرت استخراج کرد؟پاسخ این سؤال را شاید بتوان در مفهوم «الگوسازی» و «الگوگیری» به عنوان یکی از مهم ترین روش های تربیتی برررسی کرد؛ پدر هر خانواده [در کنار مادر] به عنوان اولین الگوی فرزندان، نقش بسیار مهم و عمیقی را می تواند در شکل گیری باورها، رفتارها و به طور کلی شخصیت شان ایفا کند. چرا که معمولا هر فرزندی در مقاطع حساس و سرنوشت ساز کودکی و نوجوانی، رفتارهای شخصی و کنش های تربیتی والدین خود را به عنوان هنجارهایی کلی و الگوهایی مطلق تلقی می کند.با این نگاه، به مرور اجمالی برخی از مهم ترین توصیه های تربیتی حضرت علی(علیه السلام) می پردازیم تا ببینیم مهم ترین مؤلفه های رشد فردی و اجتماعی فرزندان، در نگاه آن حضرت چه اموری بوده اند. برخی ارزش های اخلاقی در نگاه امام علی(ع)سخنان پرشمار و بسیار درس آموز حضرت علی(علیه السلام) مملوء از معارفی است که جایگاه و کارکردهای ارزش های مختلف اخلاقی را برای ما روشن می سازند. برخی از مهم ترین این ارزش ها عبارت اند از:امید به خدا برای غلبه بر مشکلات: در مشکلات و سختی ها نقطه توجه و توکل آدمی باید خداوند باشد چرا که تکیه کردن بر هر چیز دیگری، فایده ای طولانی مدت و تضمین شده ای برای انسان ندارد. در توجه دادن به این اصل مهم است که حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «لایَرْجُوَنَّ اَحَدٌ مِنْکُمْ اِلاّ رَبَّهُ»؛ (هیچ کس از شما به غیر از پروردگار خود، به کسی امیدوار نباشد). روح متوکل بر خداوند متعال به عنوان قدرت لا یزال هستی، هیچ وقت ناامید نمی گردد.واقع نگری و دوری از آمال و آرزوهای دست نیافتنی: دوری از واقع بینی – چه با منفی بافی های افراطی و چه با آرزوپردازی های بی نتیجه – نه تنها به بی اعتباری آدمی در میان جامعه پیرامونش منتهی می گردد بلکه حتی به ضعف اندیشه و شخصیتش نیز می انجامد. امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: «وَ اَعْلَموُا أَنْ الاْءَمَلَ یُسْهِی الْعَقْلَ»؛ (بدانید که آرزوهای خام و منفی، عقل را دچار غفلت می سازد). همچنین ایشان در جایی دیگر این هشدار را متوجه همگان می کنند که: «مَنْ أَطالَ الاْءَمَلَ أَساءَ الْعَمَلَ»؛ (کسی که آرزوهایش طولانی و منفی است، به اعمال زشت و ناروا دچار می شود).دوری از افراط و تفریط و حفظ میانه روی: یکی از مهم ترین مؤلفه های تأثیرگذار بر نظم و ترتیب یافتن زندگی آدمی در ابعاد مختلف، اعتدال و لحاظ کردن واقعیت ها بدون دلبستگی های شدید یا تنفرهای آنی است. آسیب هایی که خواه ناخواه به تندروی یا کندروی منجر می شوند و ضربات روحی فراوانی را اولا متوجه فرد و پس از آن جامعه می کنند. امام(علیه السلام) در این زمنیه هشدار می دهد که: «لاتَری الْجاهِلَ اِلاّ مُفْرِطا أَوْ مُفَرِّطا»؛ (همیشه جاهل و نادان، یا افراط گراست، یا تفریط کننده).فروتنی و تواضع: این ویژگی اخلاقی هم آدمی را در میان دوستانش محبوب تر می سازد و هم دل دشمنانش را به او نرم خواهد ساخت به طوری که به تعبیر امام(علیه السلام)«:بالتَّواضُع تَتِمُّ النِّعْمَهُ»؛ (با فروتنی و خوشرویی، نعمت ها کامل می شود).چشم پوشی و گذشت در مقابل دیگران: اگر ما از دیگران انتظار داشته باشیم که از خطاهای ما درگذرند و فرصتی برای جبران     مافات در اختیارمان بگذارند، ما نیز باید در قبال خطاهای دیگران، این ویژگی را درون خود پرورش دهیم و اجازه ندهیم خشم و عصبانیت، روح انقام جویی های شتاب زده را در شخصیت مان رشد دهد. این عفو و بخشش است که دل ها را به هم نزدیک تر می کند و موجب جلب مغفرت الهی می گردد. امام(علیه السلام) در حدیثی با مضمون «فَاعْفوُا ألا تُحِبوُّنَ أَنْ یَغْفَرِ اللّهُ لَکُمْ»؛ (دیگران را عفو کنید، آیا دوست ندارید خدا شما را عفو کند) بر همین نکته تأکید می کنند.به طور کلی بدون پرورش روح تسامح و بخشش دیگران، آدمی نمی تواند زندگی با آرامش داشته باشد. حضرت علی(علیه السلام) در کلامی دیگر، این چنین پرده از این راز کامیابی برمی دارند که: «أَغْضِ عَلَی الْقَذَیَ وَ اِلا لَمْ تَرْض اَبَدا»؛ (با خار و خاشاکی که درچشم است، چشم را فرو بند؛ وگرنه هیچ گاه در زندگی خوشحال نخواهی بود).  صبر: بردباری در برابر مشکلات، یکی از مهم ترین عوامل رستگاری و نیل به موفقیت است. این تحمل و بردباری است که ناملایمات را شیرین و آنها را تبدیل به رضایت می کند و گرنه از میوه درخت شتابزدگی و بی صبری، چیزی جز شکست و سقوط نمی روید. امام(علیه السلام) جایگاه و مرتبه والای صبر را این گونه برای ما ترسیم می کنند که:»وَ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَأِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الاْیمانِ کالرَّاْسِ مِنَ الْجَسَدِ»؛ (بر شما باد که بردباری را در هر کاری پیشه کنید که صبر نسبت به ایمان، مانند سر است نسبت به تن آدمی).البته صبر کردن در برابر آنچه که نفس انسان احیانا به آن تمایل پیدا می کند نیز اجر عظیمی دارد. صبر در برابر تصرف در اموال نامشروع یا شهوت حرام و یا کنترل نفس در برابر فشارها و اغواگری های دنیا برای خروج از دایره عفت و دیگر خطوط قرمز شرعی از جمله مثال های این نوع صبر است.حیا: این ویژگی نفسانی، یکی از باارزشترین وجوه اخلاقی است که اعمال آدمی را کنترل کرده و مانع افتادنش در دامان زشتی ها و پلشتی ها می گردد. انسان های بی حیا به خاطر از دست دادن اعتبار و احترام شان در جوامع پیرامون، ابایی از دست یازیدن به هر عمل زشت یا جنایت خطرناکی ندارند. امام(علیه السلام) با تشبیه حیا به یک لباسِ پوشاننده   می فرماید: »مَنْ کَساهُ الْحَیاءُ ثَوْبَهُ لَمْ یَرَالنّاسُ عَیْبَهُ»؛ (کسی که لباس حیا و عفت، او را بپوشاند، مردم عیب او را نخواهند دید).ادب: توانایی شناختن حریم ها – حریم های الهی یا خلق – و احترام به آنها یکی از ارزشمندترین ویژگی های اخلاقی است که هر کسی باید به آنها مزین باشد. امام(علیه السلام) در همین راستا، می فرمایند: «الْأَدَبُ خَیْرُ مِیرَاثٍ»؛ (ادب بهترین میراث است). این تأکید به خاطر آثار بسیار عمیق مثبت این ویژگی اخلاقی بر روح و روان آدمی است.عزّت نفس: این ویژگی نیز مانند ویژگی حیا، این اهمیت را دارد که اگر کسی – به هر دلیلی – واجد آن نباشد و یا آن را به درستی درون خود نپروراند، به ورطه نامعلومی از کنش های خلاف مصلحت و ناهنجار سقوط کند. امام علی(علیه السلام) در نصیحت فرزندشان امام حسین(علیه السلام) با ارائه راهکاری برای محافظت از این صفت اخلاقی می فرماید: «أَیْ بُنَیَّ عِزُّ الْمُؤْمِنِ غِنَاهُ عَنِ النَّاس‏»؛ (فرزندم! عزّت مؤمن به بی نیازی از مردم است).حسن معاشرت: خوش اخلاقی یکی از راه های سالم و سلامت زیستن میان مردم و تضمین آرامش روانی برای خود و دیگران است. امام(علیه السلام) در اشاره به همین اثر خوش اخلاقی            می فرمایند: «تَسْلَمُ مِنَ النَّاسِ بِحُسْنِ الْخُلُق‏»؛ (با خوش اخلاقی، خود را از شرّ مردم نگه دار). همچنین در سخنی دیگر و نزدیک به همین معنا فرمودند: «مَنْ لَانَتْ کَلِمَتُهُ وَجَبَتْ مَحَبَّتُهُ»؛ (هرکس که سخنش نرم باشد، مهر و محبّتش به دیگران ضرورت یابد). ایشان به همین مقدار اکتفا نمی کنند و راهکاریی عملی برای تحقق نوع این خوش خلقی در گفت وگو با مردم ارائه می دهند: «وَ لَا تَقُلْ بِمَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ یُقَالَ لَک‏»؛ (آنچه نمی دانی نگو! بلکه هر آنچه می دانی، اظهار مکن! نیز حرفی را که نمی خواهی به تو بگویند، مگو)!احترام به مردم و خیرخواهی برای آنها: حسن معاشرت با مردم اگر در کنار مهر به آنها و خیرخواهی برای شان قرار گیرد، هم منشأ آثار ارزشمند اجتماعی می شود و هم اجر معنوی فراوانی دارد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) از همین رو تأکید می کنند که: «صَلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ عامَّهِ الصَّلاهِ و الصِّیام»؛ (اصلاح بین مردم، از یک سال نماز و روزه مستحبی با ارزش تر است).توصیه به هم نشینی با الگوهای سازنده در کلام امام علی(ع)در کنار مواظبت بر ارزش ها و هنجارهای اخلاقی، هم نشینی و آموختن مستقیم از برخی اقشار مردم، موجب رشد و پیشرفت معنوی انسان می گردد. نکته ای که از نظر تیزبین امام علی(علیه السلام) دور نمانده و موجب توصیه ایشان به فراگیری از اصناف زیر شده است:از دیدگاه حضرت امیر علیه السلام ارتباط و همنشینی با برخی از اقشار و اصناف، تأثیر شگرفی بر رشد و پیشرفت معنوی و فرهنگی انسان دارد. از این رو، ارتباط با آنان لازم است. آن افراد و اقشار عبارتند از:دانشمندان: امام(علیه السلام) در توصیه ای به فرزندشان امام حسین(علیه السلام)            می فرمایند: «وَ مَنْ خَالَطَ الْعُلَمَاءَ وُقِّر»؛ (هرکس با دانشمندان معاشرت داشته باشد، باوقار گشته و مورد تکریم قرار می گیرد). همچنین در کلامی خطاب به فرزند دیگرشان محمد بن حنفیه می گویند: «یَا بُنَیَّ اقْبَلْ مِنَ الْحُکَمَاءِ مَوَاعِظَهُمْ وَ تَدَبَّرْ أَحْکَامَهُم‏»؛ (فرزندم! پندهای حکیمان را بپذیر و در اندیشه های آنان بیندیش). واضح است که بهره بردن از وقار و پندهای دانشمندان و علماء چه تأثیر شگرفی بر تعالی انسان دارد.خویشاوندان و بستگان: فعال نگه داشتن علقه ها و وابستگی های عاطفی با بستگان و خانواده، یکی از عرصه های مهم تربیت اجتماعی هر فردی است که مانع تبدیل شدن اختلافات جزئی به بحران های بزرگ هزینه زا خواهد شد. امام(علیه السلام) در توصیه ای می فرمایند: «وَ مِنَ التَّکَرُّمِ صِلَهُ الرَّحِمِ وَ مَنْ یَرْجُوکَ أَوْ یَثِقُ بِصِلَتِکَ إِذَا قَطَعْتَ قَرَابَتَک‏»؛ (ارتباط با بستگان، نشان از بزرگی است. اگر از خویشانت بریدی، دیگر چه کسی می تواند به تو امیدوار و یا به پیوندت اطمینان داشته باشد؟)ایشان در اشاره به وظایف متقابل بستگان در برابر همدیگر و کارکردهایی که می توانند برای هم پیدا کنند این حقیقت را مورد اشاره قرار می دهند که: «وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذِی بِهِ تَطِیرُ وَ أَصْلُکَ الَّذِی إِلَیْهِ تَصِیرُ وَ بِهِمْ تَصُولُ وَ هُمُ الْعُدَّهُ عِنْدَ الشِّدَّهِ فَأَکْرِمْ کَرِیمَهُمْ وَ عُدْ سَقِیمَهُمْ وَ أَشْرِکْهُمْ فِی أُمُورِهِمْ وَ تَیَسَّرْ عِنْدَ مَعْسُورٍ لَهُمْ»؛ (خویشانت را عزیز شمار، آنان بال و پر تو اَند که با آنها پرواز می کنی و ریشه تو اَند که به آنها باز     می گردی و به آنها بر دشمن چیره می شوی. خویشان، ذخیره روز مبادا هستند؛ کریمشان را گرامی شمار، بیمارشان را عیادت کن، در کارها شریکشان ساز و در مشکلات بر آنها آسان گیر).برادران ایمانی: از آنجا که بار نگهداری و حمایت از دین، به دوش مؤمنان است، پیوستگی اجتماعی مداوم با آنها و تقویت ارتباطات بین شان می تواند نقشی بی بدیل در قدرت یافتن جامعه ایمانی گردد. به همین دلیل حتی اگر برادری از برادر ایمانی خود قطع ارتباط کرد، دیگران نباید او را در انزوایش تنها بگذارند. امام(علیه السلام) به فرزندشان گوش زد     می کنند که: «أَطِعْ أَخَاکَ وَ إِنْ عَصَاکَ وَ صِلْهُ وَ إِنْ جَفَاک‏»؛ (از برادرت اطاعت کن، گرچه او از تو نافرمانی کند و با او ارتباط داشته باش، هرچند به تو جفا کند). همچینین برای فعال ماندن همین ارتباطات همین شبکه جامعه مؤمنین توصیه می کنند که: «احْمِلْ نَفْسَکَ مَعَ أَخِیکَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى الصِّلَهِ وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اللُّطْفِ وَ الْمَسْأَلَهِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى الْبَذْلِ وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى الدُّنُوِّ وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِّینِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى الِاعْتِذَارِ حَتَّى کَأَنَّکَ لَهُ عَبْدٌ وَ کَأَنَّهُ ذُو نِعْمَهٍ عَلَیْک‏»؛ (آنگاه که برادرت از تو برید، خود را به پیوند وادار و چون اعراض کرد، بر مهربانی و درخواست و چون دریغ کرد، بر بخشش و چون روی کرد، بر نزدیکی و چون درشتی کرد، بر نرمی و چون خطا کرد، بر پوزش، چنان که گویی تو بنده ای و او ولی نعمت).اهل خیر: در جامعه اسلامی همیشه مؤمنانی وجود دارند که با فداکاری و تحمل سختی های فراوان، برای دیگران منشأ خیر می شوند و مشکلات شان را رفع می نمایند. امام(علیه السلام) در اشاره به برکات همنشینی با چنین کسانی می فرماید: «وَ لِقَاءُ أَهْلِ الْخَیْرِ عِمَارَهُ الْقُلُوب»؛ (دیدار با اهل خیر، موجب آبادی دل ها می شود). امام علی(ع) و دستور به پرهیز از آسیب های معرفتی، رفتاری و گفتاریآدمی هر چه قدر هم که برای رعایت ارزش های اخلاقی بر خود سخت گیرد و هر چه قدر هم که از اطرافیان خود الگوهای نیک برگزیند، بدون تلاش برای رهاسازی خود از آسیب های اخلاقی، نمی تواند مسیر رشد و کمال معنوی را به نحو مطلوب و سالم بپیماید. آسیب هایی که به عنوان موانع پیشرفت در سه حوزه معرفت، گفتار و رفتار ظاهر می شوند و در بیانات حضرت علی(علیه السلام)، هشدارهای فراوانی درباره شان بیان شده است. در ادامه برخی از این بیانات را از نظر می گذرانیم.پرهیز از غرور و خودمحوری: امام(علیه السلام) در بیان خطرات این ویژگی اخلاقی منفی می فرماید: «مَنْ استَبَدَّ بِرأْیِهِ هَلَکَ»؛ (هر کس که استبداد در رأی داشته باشد، هلاک می شود).پرهیز از خود بزرگ بینی: انسان مؤمن با یادآوری عظمت خداوند در ذهن و خاطراتش، به خودش اجازه گردن فرازی در مقابل دیگران را نمی دهد. از جمله توصیه های امام(علیه السلام) این بود که فرمود: «مَنْ تَکَبَّرَ عَنِ النَّاسِ ذَل»؛ (هرکس در مقابل مردم گردن فرازی کند، خوار و زبون گردد).پرهیز از تحقیر دیگران: روی دیگر سکه زشت غرور و خودمحوری، کوچک شمردن دیگران است که آن نیز به شدت مورد تقبیح و استنکار امام(علیه السلام) قرار گرفته است: «یَا بُنَیَّ لا تَستَخِفَّنَّ بِرَجُلٍ تَرَاهُ أَبَداً فَإِنْ کانَ أَکْبَرَ مِنْکَ فَعُدْ أَنَّهُ أَبُوکَ وَ إِنْ کَانَ مِثْلَکَ فَهُوَ أَخُوکَ و إِنْ کَانَ أَصْغَرَ مِنْکَ فَاحْسَبْ أَنَّهُ ابْنُکَ»؛ (ای فرزندم مبادا کسی را کوچک شماری؛ زیرا یا او بزرگتر از توست، که باید او را به جای پدر خود به حساب آوری و یا همانند توست، که برادر تو است و یا کوچک تر از توست، که باید او را فرزند خود محسوب کنی!)پرهیز از سوءظن: انسان تربیت یافته در فرهنگ دینی، تا زمانی که از وقوع گناه مسلم و قطعی توسط دیگران مطمئن نشده، لازم است بدگمانی خود را کنترل نماید و با حسن ظن به آنها، اجازه ندهد که قضاوتش تحت تأثیر سوءظنش قرار گیرد. امام(علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «لَا یَغْلِبَنَّ عَلَیْکَ سُوءُ الظَّنِّ فَإِنَّهُ لَا یَدَعُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ خَلِیلٍ صُلْحاً وَ قَدْ یُقَالُ مِنَ الْحَزْمِ سُوءُ الظَّن‏»؛ (مبادا بد گمانی بر تو چیره شود، که میان تو و هیچ رفیقی جای صلح و صفا نمی گذارد و گاهی [برای توجیه کار زشت خود] گفته می شود: بدگمانی، مقتضای دوراندیشی است!)پرهیز از حسادت: خیرخواهی برای دیگران و احساس رضایت از آسایش آنها ریشه حسادت را در وجود انسان می خشکاند. امری که اگر در وجود انسان پرورش نیافته باشد – خدایی نکرده – موجب جوانه زدن حسد در دلش می گردد و وجودش را تبدیل به آتشی دائما سوزان   می کند. حضرت علی(علیه السلام)، این گونه از این صفت خانمان سوز یاد می کند که: «وَلا تَحاسَدوا فَاِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الاْیمانَ کَما تَاْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ»؛ (بر یکدیگر حسد نورزید؛ زیرا حسد مانند آتشی که چوب را بسوزاند، ایمان شما را نابود می کند). تأثیر سوء این صفت تا آنجایی است که گذشته از آسیب های روانی می تواند جسم آدمی را نیز فرسوده کند. امام(ع) در این زمینه نیز رهنمود راهگشایی برای زندگی سالم دارند و  می فرمایند: «صِحَّهُ الْجَسَدِ مِنْ قِلَّهِ الْحَسَدِ»؛ (تندرستی و سلامت بدن، از کمی حسادت ورزیدن است).پرهیز از کینه ورزی و کینه توزی: امام علی(علیه السلام) در وصیتی به یکی از فرزندان شان، این گونه به ناپسندی این ویژگی سوء اخلاقی اشاره می کنند که: «یَا بُنَیَّ بِئْسَ الزَّادُ إِلَى الْمَعَادِ الْعُدْوَانُ عَلَى الْعِبَاد»؛ (پسرجان! چه بد توشه ای است برای روز قیامت دشمنی با مردم!)پرهیز از ستم و تجاوز به حقوق دیگران: این ویژگی سوء هنجاری که در نقطه مقابل «عدل» و «عدالت» است منجر به یکی از خسارت بارترین وضعیت های اجتماعی یعنی تضییع حقوق دیگران می گردد. امام(علیه السلام) در این زمینه هشدار می دهد: «وَ لَا تُضِیعَنَّ حَقَّ أَخِیکَ اتِّکَالًا عَلَى مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّه‏»؛ (به اتّکای روابط دوستانه، حقّ برادرت را ضایع نکن، چه آنکس که حقّش را پایمال کنی، برادر نتوان گفت).  پرهیز از همنشینی با بی دینان و جاهلان: همان طور که همنشینی با دانشمندان و مؤمنان و اهل خیر، منشأ آثار بسیار مثبتی در وجود آدمی و حرکتش در مسیر رشد و تعالی می گردد، در مقابل، هر گونه مؤانست با انسان های نااهل ممکن است، خطراتی را متوجه دین و کمال آدمی گرداند. به همین خاطر است که از سفارش های همیشگی امام(علیه السلام) یکی این بود که: «إِیَّاکَ وَ مُقَارَبَهَ مَنْ رَهِبْتَهُ عَلَى دِینِکَ»؛ (با کسی که دینت را به مخاطره می افکند، همنشین مشو)! همچنین ایشان در سفارشی نزدیک به معنای همین حدیث می فرماید: «أَیْ بُنَیَّ الْعَافِیَهُ عَشَرَهُ أَجْزَاءٍ تِسْعَهٌ مِنْهَا فِی الصَّمْتِ إِلَّا بِذِکْرِ اللَّهِ وَ وَاحِدٌ فِی تَرْکِ مُجَالَسَهِ السُّفَهَاء»؛ (فرزندم! سلامت ده جزء دارد، نه جزء آن در سکوت از غیر ذکر خداست و یک جزئش در همنشینی نکردن با ابلهان). نیز امام(ع) با تذکر نسبت به خطر همنشینی با اوباش می فرماید: «وَمَنْ خَالَطَ الْأَنْذَالَ حُقِّر»؛ (هرکس با اوباش ارتباط داشته باشد، خوار و زبون می گردد).پرهیز از دروغ: این ویژگی ناپسند اخلاقی به قدری برای انسان خطرآفرین و احترام زداست که امام(علیه السلام) درباره اش می گوید: «عَاقِبَهُ الْکَذِبِ الذَّمُّ وَ فِی الصِّدْقِ السَّلَامَهُ وَ عَاقِبَهُ الْکَذِبِ شَرُّ عَاقِبَهٍ»؛ (سرانجام دروغ، مذمّت و سرزنش مردم است و سلامت، در راستگویی است و عاقبت دروغ، بدترین عواقب است).مواظبت و پرهیز از دروغ به قدری اهمیت دارد که آدمی علاوه بر حفظ خود از ارتکاب آن باید بر منتشر نشدنش در اجتماع نیز همت بگذارد. شاید به همین خاطر است که امام علی(علیه السلام) حتی به نسبت نقل اخبار نیز حساس بودند و می فرمودند: «وَ لَا تُحَدِّثْ إِلَّا عَنْ ثِقَهٍ فَتَکُونَ کَاذِباً وَ الْکَذِبُ ذُل‏»؛ (از مردم نامطمئن خبری نقل نکن، که دروغگو درمی آیی و دروغگویی، مایه ذلّت است).پرهیز از سخن زشت: عدم پزهیز از سخن زشت، موجب بی شخصیت شدن انسان و لگدمال گشتن عزت و احترامش می گردد. امام(علیه السلام) در همین زمینه اکیدا سفارش می کند که: «وَ إِیَّاکَ أَنْ تَذْکُرَ مِنَ الْکَلَامِ قَذِراً أَوْ تَکُونَ مُضْحِکاً وَ إِنْ حَکَیْتَ ذَلِکَ عَنْ غَیْرِک‏»؛ (مبادا سخنی پلید و یا مضحک بگویی، گرچه آن را از دیگران حکایت کنی).پرهیز از سخن گفتن بیش از اندازه: زیاده سخن گفتن به خصوص در موارد غیر لازم، از آنجا که همیشه هم از روی تعقل و تأمل نیست، می تواند آثار زیان باری را برای شخصیت آدمی داشته باشد. امام علی(علیه السلام) در این باره سخن بسیار دقیقی صادر فرموده اند که به عاقبت سوء این صفت زشت اخلاقی نیز اشاره دارد: «مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّار»؛ (هرکه حرفش زیاد است، اشتباهش بسیار و هرکه اشتباهش زیاد است، حیا و شرمش کم و هرکه شرمش اندک است، پرهیزگاری اش اندک و هرکه پرهیزگاری اش کم باشد، دلش می میرد و هرکه دلش بمیرد، وارد دوزخ می شود).   نامه امام علی(ع) به امام حسن مجتبی(ع) منشور تربیت اسلامیسخنان اخلاقی امام علی(علیه السلام) و آموزه های تربیتی اش بسیار بسیار بیشتر از این مقدار نقل شده که در سطور پیش گفته است. با این حال به یاد سپردن و مداومت و مراقبت بر اجرای همین مقدار گفته شده نیز می تواند هر مربی ای را در پروسه تربیتی اش یاری کند و منشأ برکات فردی و اجتماعی فراوانی برای جامعه مربیانش داشته باشد.در کنار آن، نگاهی به وصیت نامه امام علی(علیه السلام) به امام حسن مجتبی(علیه السلام) نیز می تواند درس های تربیتی بسیار عمیق و کاربردی ای را برای دغدغه مند امور تربیت داشته باشد. این وصیّت نامه که در ترتیب نامه های نهج البلاغه، نامه سی و یکم است، بعد از نامه امام(ع) به مالک اشتر طولانى ترین نامه هاى نقل شده از حضرت امیرالمؤمنین(ع) در این کتاب است، یک دوره کامل درس اخلاق، تهذیب نفس، خودسازى، تربیت نفوس و سیر و سلوک الى اللَّه است در حقیقت از سى بخش تشکیل مى شود.امام(علیه السلام) در بخش اوّل، خود و فرزندش را به عنوان نویسنده نامه و مخاطب آن با عباراتى بسیار پرمعنا که با روح مجموع نامه هماهنگ است معرفى مى کند. در بخش دوم، نامه را به عنوان وصیّت پدرى دلسوز و پر محبّت براى فرزندى که شدیدا مورد علاقه پدر است مى نگارد.در بخش سوم تا بخش دهم، وصیّت به تقوا، بررسى تاریخ پیشینیان، توصیه به احتیاط در همه امور و تفقه در دین و شکیبایى در برابر مشکلات و توکل بر خداوند و سپردن کارها به دست او و توجّه به این حقیقت که قلب و روح جوان آماده پذیرش هر گونه تعلیماتى است و تأکید بر این معنا که پدرت تجربیات عمر خود را بدون زحمت در اختیار تو      مى گذارد و سپس توصیه به آشنایى هر چه بیشتر به کتاب خدا و حلال و حرام الهى و سرانجام به اقتدا کردن به سنّت صالحات پیشین و لزوم پرهیز از شبهات، توصیه مى کند.در بخش یازدهم تا بخش بیستم نخست از فزونى مجهولات انسان در برابر معلومات و هشدار نسبت به هر گونه انحراف از حق و تأکید بر پیروى از پیامبر اسلام(صلى الله علیه و آله) و اینکه هیچ کس بدون تأسى بر او به جایى نمى رسد سپس تأکید بر مسأله توحید و شرح بخشى از صفات خداوند و آن گاه ترسیم ناپایدارى دنیا با ذکر یک مثال زیبا سخن مى گوید.آنگاه این درس را به فرزند دلبندش مى آموزد که خود را میزان داورى براى دیگران قرار دهد؛ آنچه را براى خود مى پسندد براى آنها بپسندد و آنچه براى‏ خود نمى پسندد براى دیگران نپسندد. آن گاه از آفات اخلاقى مهمى؛ مانند خودبینى سخن مى گوید و خدمت به خلق را به عنوان یک زاد و توشه اى مهم براى آخرت مى شمرد و نسبت به راه پر پیچ و خمى که در مسیر آخرت است هشدار مى دهد. از اهمیت دعا و اینکه کلید همه خیرات و برکات است به طور مشروح سخن مى گوید و هدف آفرینش انسان را که همان زندگى جاویدان آخرت است نه چند روزه زندگى بى حاصل دنیا، براى فرزندش روشن           مى سازد.سپس در بخش بیست و یکم تا سى ام یاد مرگ را وسیله بیدارى مى شمرد و از پیمودن راه دنیاپرستان بر حذر مى دارد، از گذر سریع و ناخواسته عمر سخن مى گوید و راه هاى تهذیب نفس و پرهیز از آرزوهاى دور و دراز را نشان مى دهد و در ضمن، یک سلسه مسائل مهم اخلاقى را بر مى شمرد و بر آن تأکید مى ورزد.آن گاه از طرز معاشرت با برادران دینى سخن مى گوید و نکات مهمى را در این زمینه یادآور مى شود. بر حفظ حقوق مردم و نیکى به برادران مسلمان تأکید مى کند. سپس اندرزهاى مهمى در زمینه حریص نبودن براى به دست آوردن روزى، بحث مى کند. پس از آن، بخشى از مسائل مهم مربوط به حفظ حرمت زنان و رفتار صحیح با آنها را یادآور مى شود. سپس از مسائل مربوط به مدیریت زندگى و تقسیم کار در میان افراد سخن     مى گوید و سرانجام با توصیه به سپردن خویشتن به خدا و درخواست خیر دنیا و آخرت از او، نامه را پایان مى دهد.  منبعhttps://makarem.ir/maaref/fa/article/index/419984/%d8%a7%d8%b1%d8%b2%d8%b4%d9%87%d8%a7%db%8c-%d8%a7%d8%ae%d9%84%d8%a7%d9%82%db%8c-%d9%88-%d8%a7%d9%84%da%af%d9%88%d9%87%d8%a7%db%8c-%d8%b1%d9%81%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%af%d8%b1-%d8%a8%db%8c%d8%a7%d9%86-%d8%a7%d9%85%db%8c%d8%b1%d9%85%d8%a4%d9%85%d9%86%d8%a7%d9%86-%d8%b9%d9%84%db%8c(%d8%b9)