نماز مهم‌ترین عمل عبادی مسلمانان که مشتمل بر اذکار و حرکات خاصی است. در روایات از آن به عنوان «ستون دین» و «شرط قبولی دیگر اعمال» یاد شده است. نماز احکام و آداب خاصی دارد؛ از جمله اینکه باید با وضو و رو به قبله خوانده شود. همچنین به دو شکل فُرادا و جماعت خوانده می‌شود و به جماعت‌خواندن آن توصیه شده است.
نمازها به واجب و مستحب تقسیم می‌شوند:
نمازهای واجب که عبارت‌اند از: نمازهای یومیه، نماز آیات، نماز طواف، نماز میت، نماز قضای والدین و نمازی که به سبب نذر، عهد و قسم واجب شده است.
نمازهای مستحب که عبارت‌اند از: نافله‌های یومیه و نماز شب.
در روایات، برای ترک و سهل‌انگاری در نماز پیامدهایی ذکر شده است که از جمله آنها محرومیت از شفاعت اهل‌بیت است. به تأخیر انداختن نماز از اول وقت و خواندن نماز بدون خضوع و خشوع از مصادیق سبک‌شمردن نماز شمرده شده‌اند. همچنین یاد خدا، مبارزه با شرک و بت‌پرستی، جلوگیری از فساد از حکمت‌های وجوب آن ذکر شده است.
نماز در ادیان دیگر نیز وجود دارد؛ هرچند که شیوه آن بر حسب شریعت‌ها متفاوت است.
جایگاه و اهمیت
نماز، عمل عبادی مسلمانان است که در قرآن ۹۸ بار از آن یاد شده است. بنا بر آیات قرآن، نماز عامل بازدارنده از گناه، وسیلۀ رستگاری، یاری‌کننده انسان در مشکلات و از سفارش‌های مهم خدا به پیامبران و از دغدغه‌های پیامبران به‌ویژه درباره خانواده‌شان است.
نماز از ضروریات دین اسلام و عبادتی است که به‌فتوای فقیهان در هیچ حالی نباید ترک شود و ترک آن از گناهان کبیره و نشانه کفر و نفاق دانسته شده است. در کتاب‌های وسایل‌الشیعه و مُستَدرَک بیش از ۱۱۶۰۰ حدیث در موضوع نماز نقل شده است. در کتاب‌های فقهی هم بخشی با عنوان کتاب‌الصلاه هست که به احکام و آداب نماز اختصاص دارد.
درباره نماز آثاری به صورت مستقل نیز منتشر شده است که آمار آنها را تا سال ۱۳۷۶ش، حدود دو هزار کتاب و رساله و نیز صدها غزل و قصیده گفته‌اند. تا سال ۲۰۱۹م در جهان، حدود سه میلیون ششصد هزار مسجد برای نمازخواندن احداث شده است. همچنین در اماکن عمومی و جاده‌ها، مکانی به خواندن نماز اختصاص دارد که به آن نمازخانه می‌گویند.
به گفته محمدی ری‌شهری (درگذشت ۱۴۰۱ش) حدیث‌پژوه شیعه، نماز در اوایل بعثت و در مکه واجب شده است. بر پایه روایتی که در بحارالانوار نقل شده است، پیامبر(ص)، یک روز پس از بعثت، با امام علی(ع)، حضرت خدیجه و دیگران نماز خوانده است.
تعابیر به کار رفته در روایات درباره نماز
• ستون دین؛
• اولین واجب الهی؛
• اولین عملی که مورد حسابرسی قرار می‌گیرد؛
• معراج مؤمن؛
• نشانه ایمان؛
• بهترین وسیله تقرب به خدا؛
• کلید بهشت؛
• وسیلۀ شناخت شیعیان واقعی؛
• وسیلۀ استجابت دعا؛
• وسیلۀ طهارت روح
• دژی در مقابل شیطان؛
• کفارۀ گناهان؛
• وسیله راندن شیطان؛
• جواز عبور از پل صراط.
شیوه خواندن نماز
رکعت اول
ابتدا وضو می‌گیریم. سپس رو به قبله می‌ایستیم و نیت می‌کنیم. بعد، تکبیرهالاِحرام می‌گوییم؛ یعنی دست‌ها را تا مقابل گوش بالا می‌بریم و می‌گوییم: «اَللهُ اَکبَر». پس از آن، سوره حمد و سپس سوره دیگری می‌خوانیم. بعد از این، به رکوع می‌رویم و ذکر رکوع را می‌گوییم و سر از رکوع برمی‌داریم و می‌ایستیم و سپس به سجده می‌رویم. در سجده ذکر سجده را می‌گوییم. سپس روی دو زانو می‌نشینیم و دوباره به سجده می‌رویم و ذکر سجده را می‌خوانیم. ذکر رکوع «سُبحانَ رَبّیَ العظیمِ و بِحَمدِه» و ذکر سجده «سُبحانَ رَبّیَ الاَعلی وَ بِحَمدِه» یا گفتن سه بار «سبحانَ‌الله» در هر کدام از رکوع و سجده است.
رکعت دوم
بعد از سجدۀ دوم می‌ایستیم و مانند رکعت اول، سوره حمد و سوره دیگری می‌خوانیم. سپس قنوت خوانده می‌شود. در قنوت، کف دست‌ها را رو به آسمان می‌کنیم و دعای قنوت را می‌خوانیم. پس از قنوت، به رکوع می‌رویم و ذکر رکوع را می‌گوییم. بعد از رکوع می‌ایستیم و مانند رکعت اول، دو سجده به جا می‌آوریم. در قنوت دعای «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّار» یا دعا یا ذکر دیگری خوانده می‌شود.
تشهد
بعد از سجده دوم، روی دو زانو می‌نشینیم و تشهد («اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ الله وَحْدَهُ لاشَرِیکَ لَهُ، وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه، اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد) را می‌خوانیم.
سلامِ نماز
در نماز دورکعتی، پس از تشهد، سلام نماز («اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ الله وَ بَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ الله الصّالِحینَ، اَلسَّلامُ عَلَیکُمْ وَ رَحْمَهُ الله وَ بَرَکاتُهُ) خوانده می‌شود و نماز پایان می‌یابد.
رکعت‌های سوم و چهارم
پس از خواندن تشهد می‌ایستیم و سه مرتبه تسبیحات اربعه (سُبْحانَ الله وَ الْحَمْدُ لِله وَ لا اِلهَ اِلّا الله وَ الله أکْبَر) را می‌خوانیم و بعد از آن، به رکوع و سجده می‌رویم. در نماز سه‌رکعتی، بعد از سجده دومِ رکعت سوم، تشهد و سلام گفته می‌شود. در نماز چهاررکعتی، بعد از سجده دومِ رکعتِ سوم، دوباره می‌ایستیم و بعد از تسبیحات اربعه، به رکوع می‌رویم و دو سجده انجام می‌دهیم و تشهد و سلام می‌خوانیم.
احکام و آداب نماز
واجبات نماز
واجبات نماز اجزای اصلی نمازند که بنا بر نظر مشهور فقیهان، عبارت‌اند از: نیت، قیام (ایستادن)، تکبیرهالاحرام، رکوع، سجده، قرائت حمد و یک سوره، ذکر (مثل ذکر رکوع یا سجده)، تشهد، سلام، ترتیب و موالات (یعنی پی‌درپی بودن اجزای نماز). واجبات نماز به واجبات رُکنی و غیررکنی تقسیم می‌شوند: پنج واجب اول، ارکان نمازند که اگر از روی عمد یا به‌اشتباه، کم یا زیاد شوند، نماز باطل می‌شود. شش تای دیگر واجبات غیررکنی‌اند که فقط کم یا زیادکردن عمدی آنها باعث باطل شدن نماز می‌شود.
مبطلات نماز
نماز با یکی از موارد زیر باطل می شود:
• سرزدن حدث اکبر (چیزی که موجب غُسل می‌شود) یا اصغر (چیزی که وضو را باطل می‌کند)؛
• برگرداندن رو از قبله؛
• سخن گفتن عمدی؛
• خنده باصدا و عمدی؛
• تَکَتُّف: گذاشتن دست‌ها بر روی هم؛
• گریه عمدی و با صدای بلند برای کارهای دنیایی؛
• آمین گفتن پس از پایان سوره حمد؛
• کاری که صورت نماز را برهم می‌زند؛ مانند بالا و پایین پریدن و دست زدن؛
• خوردن و آشامیدن؛
• شک کردن در تعداد رکعت خوانده‌شده در نمازهای دورکعتی و سه‌رکعتی یا دو رکعتِ اول نمازهای چهاررکعتی؛
• کم یا زیاد کردن عمدی یا سهوی واجبات رکنی یا کم و زیاد کردن عمدی واجبات غیررکنی.
سایر احکام
• وضو: واجب است برای نمازهای واجب، وضو گرفته شود. در مواردی به جای وضو، باید تیمم کرد؛ مانند پیدا نکردن آب، ضرر داشتن آب و تنگی وقت.
• مکان نمازگزار: برای مکان نمازگزار چند شرط بیان شده است؛ از جمله اینکه مباح باشد (غصبی نباشد)، بی‌حرکت باشد، نجس نباشد، و جای پیشانی از جای زانوها بیش از چهار انگشت بالاتر یا پایین‌تر نباشد.
• لباس نمازگزار: مرد باید عورتین و زن باید تمام بدن را بپوشاند؛ ولی پوشاندن گردی صورت و دست‌ها و پاها تا مچ لازم نیست.
• نماز باید رو به قبله (کعبه) خوانده شود.
• نماز شکسته: مسافر باید نمازهای چهاررکعتی را دورکعتی بخواند. برای تحقق سفر شرعی، شرایطی لازم است؛ از جمله اینکه مجموع رفت و برگشت سفر حداقل هشت فرسخ شرعی (بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر) باشد.
آداب نماز
آداب و مستحباتی برای نماز بیان شده است که برخی به این شرح‌اند: خواندن نماز در اول وقت، زینت کردن خود به هنگام نماز، خواندن نماز در مسجد و به جماعت، دعاکردن در آغاز نماز، حضور قلب و خشوع. پس از نماز نیز اعمالی وارد شده است که به آنها تعقیبات گفته می‌شود؛ مثل خواندن آیت‌الکرسی، گفتن ذکر تسبیحات حضرت زهرا(س) و سجده شکر. برخی از این اعمال در مفاتیح‌الجنان نیز آمده است.
نمازهای واجب و مستحب
نمازهای واجب نمازهایی‌اند که خواندن آنها واجب است و در صورت نخواندنشان در زمان مشخص، قضای آنها واجب می‌شود. این نمازها عبارت‌اند از:
۱ – نمازهای روزانه: هفده رکعت‌اند و در اوقات پنج‌گانه (صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا) خوانده و به همین نام‌ها شناخته می‌شوند؛
۲ – نماز آیات: نمازی است که خواندن آن هنگام رخ‌دادن برخی حوادث طبیعی مانند زلزله، خورشیدگرفتگی (کسوف) و ماه‌گرفتگی (خسوف) واجب می‌شود؛
۳ – نماز مَیّت: نمازی است که پیش از دفن، بر جنازۀ مسلمان خوانده شود و دفن میت مسلمان بدون خواندن آن جایز نیست؛
۴ – نماز طواف: نمازی است که پس از طواف کعبه خوانده می‌شود؛
۵ – نماز قضای والدین بر پسر بزرگ‌تر؛
۶ – نمازی که به واسطه نذر، قسم و عهد واجب می‌شود.
نمازهای مستحب
نمازهای مستحب یا نَوَافِل، نمازهایی‌اند که خواندنشان واجب نیست؛ با این حال به خواندن آنها توصیه شده است؛ مانند نافله‌های روزانه و نماز شب. نمازهای مستحب، به جز نماز وِتر، همگی دورکعتی هستند.
پیامدهای سهل‌انگاری در نماز
امام صادق(ع)
«إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاه؛ شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد»
شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۸۴.
پیامبر(ص)
«مَن اَحسَنَ صَلاتَه حتّى تَراها الناس، وَ أساءَها حینَ یَخلو، فَتِلکَ استهانه؛ کسی که در مقابل مردم، با دقت و در خلوت، بدون دقت نماز گزارَد به نماز بی‌اعتنایی کرده است.»
نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۶.
• محروم ماندن از شفاعت اهل‌بیت: بنا بر روایتی که ابوبصیر نقل کرده است، امام صادق(ع) زمانی که در حال احتضار بود، بستگان خود را فراخواند و گفت: «شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد.»
• ابتلا به خصلت‌های پانزده‌گانه: بنا به روایتی که از پیامبر خطاب به حضرت فاطمه(س) نقل شده است، کسی که نماز را سبک بشمارد خداوند او را به پانزده خصلت مبتلا می‌کند.
۱٫ بی‌برکت شدن عمر؛
۲٫ بی‌برکت شدن مال؛
۳٫ بی‌نورشدن چهره؛
۴٫ پاداش نداشتن اعمال؛
۵٫ مستجاب نشدن دعایش؛
۶٫ بهره‌نبردن از دعای دیگران؛
۷٫ مرگ با خواری؛
۸٫ گرسنه مردن؛
۹٫ تشنه مردن، به گونه‌ای که هرچه آب بنوشد عطشش برطرف نمی‌شود؛
۱۰٫ فرشته‌ای در قبر او را زجر می‌دهد؛
۱۱٫ تاریکی قبر؛
۱۲٫ فشار قبر؛
۱۳٫ در قیامت، فرشته‌ای او را به صورت می‌کِشد و خلایق نگاه می‌کنند؛
۱۴٫ محاسبه سخت در قیامت؛
۱۵٫ خدا به او نظر رحمت نمی‌کند و عذابی دردناک خواهد داشت.
به تأخیرانداختن خواندن نماز از اول وقت بدون عذر و خواندن نماز بدون خضوع و خشوع را از مصادیق سبک‌شمردن نماز می‌دانند.
تفاوت نماز در مذهب شیعه و مذاهب اهل‌سنت
تفاوت‌هایی در نماز بین شیعه و مذاهب اهل‌سنت وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
خواندن سوره حمد
شیعه : در رکعت‌های اول و دوم واجب است.
مالکی: در تمام رکعات نمازهای واجب و مستحب، واجب است.
شافعی: در تمام رکعات نمازهای واجب و مستحب، واجب است.
حنفی: در رکعت‌های اول و دوم واجب است.
حنبلی: در تمام رکعات واجب است.
گفتن بسم الله اول سوره
شیعه : جزو سوره است و گفتنش واجب.
مالکی: نگفتن آن مستحب است.
شافعی: جزو سوره است و گفتنش واجب.
حنفی: نگفتنش جایز است.
حنبلی: جزو سوره است و گفتنش واجب.
قنوت
شیعه : در تمام نمازها مستحب است.
مالکی: فقط در نماز صبح جایز است.
شافعی: فقط در نماز صبح جایز است.
حنفی: فقط در نماز وتر جایز است.
حنبلی: فقط در نماز وتر جایز است.
جَهر و اِخفات )بلند و آرام خواندن برخی اجزای نماز(
شیعه : جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است.
مالکی: جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، مستحب است.
شافعی: جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است.
حنفی: جهر و اخفات در هیچ‌یک از نمازها، واجب یا مستحب نیست.
حنبلی: جهر در نماز صبح و مغرب و عشاء لازم است.
تَکَتُّف
شیعه : حرام و به نظر مشهور نماز را باطل می‌کند.
مالکی: جایز است، نه واجب و نه مستحب.
شافعی: مستحب و سنت است.
حنفی: مستحب و سنت است.
حنبلی: مستحب و سنت است
گفتن آمین پس از قرائت سوره حمد
شیعه : حرام است و نماز را باطل می‌کند.
مالکی: مستحب است.
شافعی: مستحب است.
حنفی: مستحب است.
حنبلی: مستحب است.
رکوع و طمأنینه
شیعه : خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد، لازم و طمأنینه در رکوع واجب است.
مالکی: خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم و طمأنینه در رکوع واجب است.
شافعی: خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه در رکوع واجب است.
حنفی: صِرف خم شدن کفایت می‌کند و طمأنینه لازم نیست.
حنبلی: خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم و طمأنینه در رکوع واجب است.
ذکر رکوع
شیعه: واجب است.
مالکی: واجب نیست و مستحب است.
شافعی: واجب نیست و مستحب است.
حنفی: واجب نیست و مستحب است.
حنبلی: واجب است.
قیام بعد از رکوع
شیعه : واجب است.
مالکی: واجب است.
شافعی: واجب است.
حنفی: واجب نیست.
حنبلی: واجب است.
اعضای سجده
شیعه : هنگام سجده، پیشانی و کف دو دست و زانوها و دو انگشت شست پا باید بر روی زمین قرار بگیرد.
مالکی: لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است.
شافعی: لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است.
حنفی: لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است.
حنبلی: هفت عضو به‌همراه بینی لازم است بر روی زمین قرار بگیرد.
طمأنینه در سجده
شیعه : لازم است.
مالکی: لازم است.
شافعی: لازم است.
حنفی: لازم نیست.
حنبلی: لازم است.
ذکر در سجده
شیعه : واجب است.
مالکی: مستحب است.
شافعی: مستحب است.
حنفی: مستحب است.
حنبلی: مستحب است.
تشهد
شیعه : وسط و انتهای نماز، واجب است.
مالکی: وسط و انتهای نماز، مستحب است.
شافعی: وسط نماز، مستحب و انتهای نماز واجب است.
حنفی: تشهد وسط و انتهای نماز، مستحب است.
حنبلی: تشهد وسط و انتهای نماز واجب است.
سلام نماز
شیعه : به‌فتوای مشهور میان متأخرین واجب است.
مالکی: واجب است.
شافعی: واجب است.
حنفی: مستحب است.
حنبلی: واجب است.
شک در عدد رکعات نماز
شیعه : در شکِ بعد از رکعت دوم در نماز چهاررکعتی، بنا را بر بیشتر می‌گذاریم و نماز احتیاط می‌خوانیم.
مالکی: در نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم
شافعی: در نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم.
حنفی: در نمازهای واجب، اگر اولین بار در عمرمان پیش آمده که شک می‌کنیم، نماز را از اول می‌خوانیم و در دفعات بعدی، بنا را بر کمتر می‌گذاریم.
حنبلی: در تمام نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم.
نماز مسافر
شیعه : نمازهای چهاررکعتی باید شکسته (دورکعتی) خوانده شود.
مالکی: بین شکسته و کامل مخیریم.
شافعی: بین شکسته و کامل مخیریم.
حنفی: باید شکسته بخوانیم.
حنبلی: بین شکسته و کامل مخیریم.
جمع بین دو نماز
شیعه : جایز است.
مالکی: در حال سفر جایز است.
شافعی: در حال سفر جایز است.
حنفی: جایز نیست.
حنبلی: در حال سفر جایز است.
حکمت وجوب نماز
قرآن:
«وَأَقِمِ الصَّلَاهَ إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ؛ و نماز را به جای آر، که همانا نماز است که از هر کار زشت و منکر بازمی‌دارد.»
سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
در روایتی که از امام رضا(ع) نقل شده است، فلسفه وجوب نماز اقرار به ربوبیت پروردگار، مبارزه با شرک و بت‌پرستی، اظهار تَذَلّل بنده در برابر عظمت خدا، غفلت‌زدایی، یاد خدا، جلوگیری از فساد و گناه و سرکشی و… بیان شده است. در تفسیر نمونه نیز تقویت روح انضباط، دعوت به پاکسازی، پرورش فضایل اخلاقی، ارزش‌دهی به دیگر اعمال و آمرزش گناهان از حکمت‌های وجوب نماز شمرده شده است.
همچنین در آیه «وَأَقِمِ الصَّلَاهَ لِذِکْرِی»هدف از نماز یاد خدا بیان شده است. از حضرت فاطمه(س) نقل شده است که خدا نماز را واجب کرد تا بندگان از تکبر دور باشند. در نهج‌البلاغه نیز آمده است که نماز، خودبینی و کِبر را در هم می‌شکند.
نماز در ادیان دیگر
نماز در تمام شریعت‌ها وجود داشته است؛ هرچند که شیوه ادای آن متفاوت بوده است. نماز در یهودیت «تِفیلا» و به صورت جمع، «تفیلیم» یا «تفیلوت» خوانده می‌شود و احکام آن در «سیدور» یا بخش‌های «میشنا» (کتب سنتی دعای دین یهود) آمده است. در مقاله «بررسی چگونگی نماز در ادیان الهی» آمده است: در یهودیت معمولاً در هر روز، سه نماز خوانده می‌شود. در روز شَبات (شنبه) و سایر روزهای مقدس، فرقه‌های اُرتُدُکس و محافظه‌کار نماز دیگری به نام موساف می‌خوانند.
نماز در مسیحیت برای ارتباط با خداوند (پدر) یا دیگر اشخاصِ تثلیث (پسر یا روح‌ُالقُدُس) برگزار می‌شود. در میان فرقه‌های مختلف مسیحی، نماز به صورت‌های مختلف گزارده می‌شود. نمازها می‌تواند به صورت جمعی (نیایش‌سرایی) باشد، مانند مراسم عِشای رَبّانی یا به صورت فُردا برگزار شود.
منبع
https://fa.wikishia.net/view/%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2
