صِلِۀ رَحِم ارتباط و دیدار با خویشاوندان و کمک به آنها است. صله رحم از آموزه‌های اخلاقی اسلام است که تأکید زیادی بر انجام آن شده تا جایی که قرآن، ترک‌کنندگان آن را در شمار زیان‌کاران و لعنت‌شدگان معرفی می‌کند. در روایات، صله رحم به عنوان بهترین عمل پس از ایمان، اولین سخنگوی قیامت، بهترین خصلت مؤمن و مهم‌ترین عامل طولانی شدن عُمر معرفی شده است. بنابر حدیث قدسی، صله رحم از رحمت خداست و هر کس آن را ترک کند، از رحمت او محروم خواهد ماند.
صله رحم گاهی واجب و گاهی مستحب است. قطع رحم یعنی ترک صله رحم و عدم ارتباط لازم با خویشان، یکی از گناهان کبیره است و حتی درباره خویشاوندان بدخُلق یا گناهکار نیز مُجاز نیست.
در فرهنگ ایرانیان، صله رحم جایگاه ویژه‌ای داشته و به مناسبت‌های مختلفی مانند عید نوروز، ماه رمضان و عیدهای ملی یا مذهبی نمود بیشتری دارد.
مفهوم‌شناسی
صله رحم از دو واژه «صِلِه» و «رَحِم» تشکیل شده است. «صله» به معنای پیوستن دو چیز است و «رَحِم» به معنی جای کودک در شکم مادر است. واژه رحم، در «صله رحم» استعاره برای قرابت و خویشاوندی است.
صله رحم را به معنای ارتباط و دیدار با خویشاوندان و کمک به آنها دانسته‌اند. برخی نیز تنها آن را به معنای احسان و نیکوکاری به خویشاوندان دانسته‌اند. از صله رحم در مباحثی چون هدیه، ازدواج و شهادت دادن (در دادگاه) و… سخن به میان آمده است.
برخی از نام‌ها و صفات خداوند مانند رحمان و رحیم از نظر واژگانی و معنایی با «رَحِم»، هم‌ریشه‌اند. در یک حدیث قدسی آمده است: «من خدای رحمان هستم؛ رَحِم را خلق کردم و نام آن را از نام خود گرفتم؛ پس هر کس صله رحم کند او را به رحمت خویش متصل سازم و هر کس قطع رحم کند، او را از رحمت خویش دور نمایم».
محدوده خویشاوندان
امام رضا(ع)
ما برای زیاد شدن عمر، وسیله‌ای جز صله رحم نمی‌شناسیم. صله رحم به‌اندازه‌ای در زیاد شدن عمر مؤثر است که شخصی که از عمرش سه سال مانده است، خداوند به سبب صله رحم سی سال به عمرش می‌افزاید که مجموعا سی و سه سال می‌شود و کسی که از عمرش سی و سه سال تمام باقی مانده است، خداوند به سبب قطع رحم سی سال از عمرش برمی‌دارد و آن را به سه سال کاهش می‌دهد.
اصول کافی، ج۲، ص۱۵۲، ح۱۷.
از نظر عرفی، خویشاوندی دو گونه است:
• خویشاوندی نَسَبی که از طریق ارتباط خون و رحم پیدا می‌شود، مانند پدر، مادر، فرزندان، برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی، خاله، پدربزرگ و مادربزرگ و فرزندان همۀ کسانی که آنها را خویشاوندان نسبی و اَرحام می‌نامند. صله رحم با این گروه واجب است و اگر هدیه‌ای داده شود، پس گرفتن آن جایز نیست.
• خویشاوندی سببی که از طریق ازدواج به وجود می‌آید؛ مانند خویشاوندی میان زن و شوهر و خویشان دو طرف. درباره اینکه آیا وجوب صله رحم شامل این گروه هم می‌شود یا خیر، اختلاف نظر وجود دارد.
در میان همه خویشاوندان، جایگاه پدر و مادر در قرآن بسیار برجسته‌تر است و خداوند پس از امر به پرستش و ایمان به یگانگی خود، به احسان به والدین فرمان می‌دهد: وَقَضَیٰ رَ بُّک أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیاهُ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا ۚ إِمَّا یبْلُغَنَّ عِندَک الْکبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْ هُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کرِ یمًا (ترجمه:پروردگار تو مقرر کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر خود احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند، به آنها (حتی) اُف مگو و پرخاش مکن و با آنها به شایستگی سخن بگو.)
ارحام روحانی
• پیامبر و اهل بیت(ع): در برخی روایات علاوه بر توصیه به ارتباط و صله با اقوام و خویشان، به ارتباط و صله با ائمه(ع) نیز توصیه شده است. پیامبر(ص) نیز در حدیثی فرمود:«أنا وعلی أبوا هذه الامه» ترجمه: من و علی، پدران این امتیم.
• عالمان دینی: منابع دینی به صله و ارتباط با عالمان دینی هم توصیه کرده و پاداش فراوانی برای این ارتباط بیان کرده‌اند.
• برادران دینی: در رتبه بعد صله با برادران دینی مطرح شده است: اِنّما المِؤمنونَ إخوهٌ. امام صادق(ع) فرمود: مؤمنان برادران یکدیگر و فرزندان یک پدر و مادرند؛ اگر یکی از آنها ناراحت باشد دیگران به خاطر او شب را نمی‌خوابند.
جایگاه و اهمیت
صله رحم از آموزه‌های مورد توجه در آیات و روایات است. سفارش به رعایت حرمت خویشاوندی و انفاق مالی به آنها را در آیات متعددی از قرآن می‌توان دید:
• وَاتَّقُوا اللهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللهَ کانَ عَلَیکمْ رَقِیبًا (ترجمه:بترسید از خدایی که به نام او از یکدیگر در خواست می‌کنید و از قطع خویشاوندی‌ها پروا کنید که خدا مراقب شما است.)[نساء–۱]
• وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا وَ ذِی الْقُرْبَیٰ وَ الْیتَامَیٰ وَالْمَسَاکینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا (ترجمه:به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم [به زبان] خوش سخن بگویید.)[سوره بقره–۸۳]
• وَلَا یأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنکمْ وَالسَّعَهِ أَن یؤْتُوا أُولِی الْقُرْبَیٰ وَالْمَسَاکینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللهِ (ترجمه:و سرمایه‌داران شما نباید از دادن [مال] به خویشاوندان و تهیدستان و مهاجران راه خدا دریغ ورزند.)[سوره نور–۲۲] و آیات متعدد دیگر.
تکرار یک موضوع در قرآن نشان‌دهنده اهمیت آن است. بر اساس آیات قرآن، در قیامت از انسان‌ها درباره صله رحم سؤال خواهد شد. قرآن همچنین قطع‌کننده رحم را لعنت‌شده دانسته و خداوند تهدید کرده که چشم و گوش او را از درک حقایق ناتوان می‌سازد.
در روایات و سیره زندگی اهل بیت(ع) نیز اهمیت فوق‌العاده کمک، حمایت و محبت به خویشاوندان کاملا روشن است و به شدت از قطع رابطه باخویشان نهی شده است. در روایات شیعه، قطع رحم به عنوان عامل محرومیت فرد و جامعه از لطف و رحمت خدا معرفی گردیده است. بر اساس روایات، صله رحم به قدری در نظر خداوند اهمیت دارد که حتی اگر فاسقان ارتباط خوبی با اقوام و خویشان خود داشته باشند، خداوند روزی آنها را افزون می‌کند؛ ولی در مقابل، اگر کسانی که اهل نماز و روزه‌اند، در صورت قطع رحم، علاوه بر عذاب آخرت، از عمر و روزی آنها کاسته می‌گردد. اهمیت پایبندی به صله رحم تا آنجاست که بر اساس آموزه‌های دینی و روایات حتی اگر خویشان و فامیل قطع رحم کرده و ارتباطی با انسان ندارند او مجاز به ترک صله رحم و مقابله به مثل نیست. علامه مجلسی در جلد ۷۱ بحارالانوار در باب صله رحم ۱۱۰ حدیث و در باب حقوق پدر و مادر و فرزندان ۱۰۲ روایت در این موضوع گردآوری کرده است.
فلسفه تأکید اسلام بر صله رحم
علت تأکید اسلام به حفظ پیوند خویشاوندی این است که همیشه برای اصلاح، تقویت، پیشرفت، تکامل و عظمت بخشیدن به یک اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادی یا نظامی، و چه از نظر جنبه‌های معنوی و اخلاقی باید از واحدهای کوچک آن شروع کرد. با پیشرفت و تقویت تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح خواهد شد. در همین راستا اسلام دستور به اصلاح واحدهایی داده که معمولا افراد از کمک و یاری و عظمت بخشیدن به آن روگردان نیستند؛ در صله رحم خداوند تقویت بنیه افرادی را توصیه می‌کند که خونشان در رگ و پوست هم در گردش بوده و اعضای یک خانواده‌اند، و پیدا است هنگامی که اجتماعات کوچک خویشاوندی نیرومند شد، اجتماع عظیم آنها یعنی جامعه نیز عظمت می‌یابد. به عقیده برخی، حدیثی که می‌گوید: «صله رحم باعث آبادی شهرها می‌گردد»، به همین معنا اشاره دارد. از برخی روایات هم فهمیده می‌شود که روح صله رحم فقط دید و بازدید خالی نیست برهمین اساس پیامبر در روایتی گام برنداشتن به قصد صله رحم و کمک نکردن به خویشان را مصداق حتمی قطع رحم دانسته است.
در خطبهٰ معروف حضرت فاطمه(س)، از زیاد شدن نسل، به عنوان دلیل و فلسفه‌ای برای وجوب صله رحم نام برده شده است. منتظری در شرح این فراز از خطبه فدکیه گفته است که”منماه” به معنای رشد و نُمُوّ و معنایش این است که اگر مردم صله رحم کنند و به خویشاوندان و ارحام خود نیکی کنند، از مرگ‌های ناگهانی و تلف شدن محفوظ مانده و در نتیجه تعدادشان زیاد می‌شود.
از دید برخی کارشناسان، دیدار خویشاوندان، اقوام و دوستان علاوه بر احیای روابط عاطفی و انسانی، تأثیری جدی بر مکانیزم عصبی انسان دارد و می‌تواند باعث افزایش طول عمر، سلامتی و کاهش استرس شود.
آثار صله رحم
از نتایج و آثار صلۀ رحم، برخی مربوط به دنیا و برخی از نتایج اُخروی این عمل هستند. برخی از این آثار عبارتند از:
• دوستی و محبت خدا
• حمایت خداوند
• عاقبت به خیری
• جلوگیری از پیشامدهای بد
• دفع بلاها
• آسانی حساب قیامت
• عبور آسان از پل صراط
• جلوگیری از گناهان
• کفاره گناهان
• حفظ نعمت‌ها
• بهشتی شدن
• پاک کردن اعمال
• برطرف شدن فقر و زیاد شدن روزی
• برآوره شدن حاجات
• زکات ( رفاه)
• زدودن کینه‌ها
• پاداش سریع در دنیا
• پاداش صد شهید در صله رحم کامل
• خوش اخلاقی
• بخشنده شدن
• نشاط روح و جان
• مهم‌ترین عامل افزایش عمر
• آبادانی محیط زندگی
• مرگِ آسان
• جلوگیری از مرگ‌های بد
قطع رحم براساس رویات اهل‌بیت(ع) نیز دارای عواقب اخروی و دنیوی مانند لعنت خداو مجازات در دنیا است.
مراتب
وصیت امام علی(ع) در لحظات آخر عمر خویش:
وعلیکم بالتواصل والتباذل وایاکم والتدابر و التقاطع… (ترجمه: وبر شما لازم است که پیوندهای دوستی و محبت را محکم کنید و بذل و بخشش را فراموش نکنید واز پشت کردن به هم و قطع رابطه برحذر باشید.)
نهج البلاغه، نامه شماره۴۷.
صله رحم گاهی واجب و گاهی مستحب است. میزان دوری و نزدیکی رابطه خویشاوندی در این حُکم اثرگذار است. سلام و احوالپرسی، رفت و آمد، رسیدگی به خویشان، کمک مالی یا بدنی (مانند پرستاری از مریض) و حفظ آبروی آنها از مصادیق صله رحم است. قطع رحم نیز دارای مراتب و درجاتی است و ملاک تحققش فهم عرفی است.
برخی از فقها معتقدند حتّی اگر ارتباط با بعضی از خویشان و رفت‌وآمد به منزلشان باعث ناراحتی آنها شود و سبب اهانت به ما شود، همچنان وظیفه صله رحم از بین نمی‌رود و باید ارتباط را به روش‌های دیگری حفظ کرد.
صله رحم مالی
در تکالیف مالی سفارش شده که خویشاوندان مقدم شوند. قرآن کریم کمک به بستگان را جزء حقوق مالی محسوب می‌کند و آنجا که سخن از کمک به اقوام به میان آمده، آن را به عنوان یک حق ذکر کرده است: «و آتِ ذَا القُربی حَقَّهُ و المِسکینَ». امام علی(ع) می‌فرماید: کسی که از سوی خدا ثروتی به دست آورد باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیری کند.
صله رحم با گناهکار
اگر یکی از اقوام انسان اهل گناه بوده و نسبت به مسائل دینی بی‌توجه باشد، تنها در صورتی می‌توانیم با او قطع رابطه کنیم که احتمال دهیم این کار موجب دوری او از ارتکاب گناه می‌گردد.
تنها استثنا از صله رحم
امام صادق علیه‌السلام
صِلُوا أرحامَکم و بِرّوا بِإخوانِکم وَ لَو بِحُسنِ السَّلامِ وَ رَدِّ الجَوابِ (ترجمه: صله رحم نمایید و به برادران (دینی) خود نیکی کنید، هر چند با سلام کردن خوب و یا جواب سلام.)
کافی ج ۲، ص۱۵۷
اسلام در رابطه با خویشاوندان کافر و مشرکی که دشمن اسلام و ستیزه‌جو هستند سفارش به صله رحم نکرده است. قرآن در این باره می‌فرماید: «پیامبر و پیروان او نباید برای مشرکان هرچند خویشاوندان آنها باشند از خدا آمرزش طلبند».بدیهی است آمرزش خواستن، استغفار کردن و دعا کردن، از مصادیق صله رحم محسوب می‌شود.
در سوره توبه، حضرت ابراهیم (ع) برای عمویش استغفار کرد و یکی از موارد صله رحم را انجام داد، ولی بعد از این که متوجه شد او دشمن خدا است از او بیزاری جست و با او قطع رحم کرد.
صله رحم در فرهنگ ایرانیان
صله رحم در فرهنگ ایرانیان جایگاه برجسته‌ای دارد که نمود آن را در دید و بازدیدهای عید نوروز و سایر اعیاد مذهبی یا ملی، شب‌نشینی‌های زمستان، دور هم جمع‌شدن‌های ازدواج و وفات، پاگشا کردن‌ها و تولدها و افطاری‌های ماه رمضان و سرزدن به بیمار و… به وضوح می‌توان دید.
صله رحم در فرهنگ مدرن
ارتباط پررنگ خویشاوندان در حقیقت کمک به خانواده‌های کوچک و حمایت از آن هاست؛ زیرا هر فرد با ازدواج و تشکیل خانواده از حمایت‌های اجتماعی و عاطفی و مالی خانواده خود بی‌نیاز نیست. در واقع صله رحم حمایت همه جانبه از افراد خانواده و در نهایت کمک به سلامت و امنیت جامعه است.
در گذشته، خانواده گسترده بوده و معمولا چند نسل با یکدیگر و در نزدیکی هم زندگی می‌کردند. امروزه به دلیل تغییرات اجتماعی و اقتصادی، خانواده گسترده اهمیت و رواج گذشته را از دست داده و خانواده هسته‌ای که متشکل از زن و شوهر و احتمالاً فرزند یا فرزندانی چند است جایگزین آن شده که با جامعه جدید صنعتی نیز سازگارتر است.
در عصر حاضر با گسترش شهرنشینی و دور شدن فاصله‌ها که به طور طبیعی باعث محوریت خانواده هسته‌ای و از میان رفتن خانواده گسترده شده، روابط خویشاوندی نیز تحت تأثیر این شرایط نسبت به گذشته کمرنگ شده است. تلویزیون، اینترنت، تبلت و موبایل، افرادی که از جهت فیزیکی در کنار هم قرار دارند را به فضاهای دور از هم رانده است.
روابط خویشاوندی در غرب به دلیل وجود افکار فرد‌گرایانه، بی‌ارزش و گاهی ضد‌ارزش تلقی می‌شود. فرزندان بعد از رسیدن به سن رشد از والدین خود جدا می‌شوند؛ این جدایی همراه با سردی روابط به گونه‌ای است که ممکن است حتی از مرگ یکدیگر غمگین نشوند.
وجود آسایشگاه‌های سالمندان، پرورشگاه‌ها و حتی شیرخوارگاه‌های فراوان از آثار وجود چنین روابطی است. در چنین محیطی با رشد و تربیت فرزندان بی‌عاطفه هر روز آثار قتل‌ها و جنایت‌ها و فحشا نیز افزایش می‌یابد.
منبع
https://fa.wikishia.net/view/%D8%B5%D9%84%D9%87_%D8%B1%D8%AD%D9%85
