شیعه
اصول دین ( عقاید )
| عقائد اصلی | توحید • نبوت • معاد • عدل الهی • امامت |
| سایر عقائد | عصمت • علم غیب • ولایت • مهدویت • غیبت • انتظار • ظهور • رجعت • بداء |
فروع دین ( احکام عملی )
| احکام عبادی | نماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد |
| احکام غیرعبادی | امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری |
| منابع اجتهاد | کتاب • سنت • عقل • اجماع |
اخلاق
| فضائل | کظم غیظ • سخاوت • توکل |
| رذائل | کبر • ریا • سخن‌چینی • حسد |
| منابع | قرآن • نهج البلاغه • صحیفه سجادیه • سایر کتاب‌ها |
مسائل چالشی
| جانشینی پیامبر • شفاعت • توسل • تقیه • عزاداری • متعه • عدالت صحابه |
شخصیت‌ها
| امامان شیعه | امام علی ( ع ) • امام حسن ( ع ) • امام حسین ( ع ) • امام سجاد ( ع ) • امام باقر ( ع ) • امام صادق ( ع ) • امام کاظم ( ع ) • امام رضا( ع ) • امام جواد( ع ) • امام هادی ( ع ) • امام عسکری ( ع ) • امام مهدی ( ع ) |
| صحابه | سلمان • مقداد • ابوذر • عمار • خدیجه ( س ) • فاطمه ( س ) • زینب ( س ) • ام کلثوم • اسماء • ام ایمن • ام سلمه |
| مسجد الحرام • مسجدالنبی • بقیع • مسجد الاقصی • حرم امام علی ( ع ) • مسجد کوفه • حرم امام حسین ( ع ) • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضا ( ع ) • حرم فاطمه معصومه ( س ) • حرم حضرت زینب ( س ) |
اعیاد مذهبی
سوگواری‌ها
| سوگواری محرم • دهه محرم • تاسوعا • عاشورا • دهه صفر • اربعین • ایام فاطمیه |
| مباهله • واقعه غدیر • واقعه سقیفه • ماجرای فدک • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • واقعه کربلا |
شیعه یکی از دو مذهب بزرگ دین اسلام است. برپایه این مذهب، پیامبر اسلام(ص) به‌فرمان خداوند، حضرت علی(ع) را به جانشینی بلافصل خود برگزیده است. امامت از اصول مذهب شیعه و وجه تمایز آنان با اهل‌سنت است. طبق این اصل، امام را خداوند تعیین و به‌واسطه پیامبر(ص) به مردم معرفی می‌کند.
همه شیعیان به‌جز زیدیه، امام را معصوم می‌دانند و بر این باورند که آخرین امام، مهدی موعود(عج) در غیبت به‌سر می‌برد و روزی برای برقراری عدالت در جهان، قیام خواهد کرد.
برخی دیگر از باورهای کلامی متمایز شیعه عبارت‌اند از: حسن و قبح عقلی، تنزیه صفات خدا، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، عدم عدالت صحابه، تَقیه، تَوَسّل و شفاعت.
در مذهب شیعه همچون مذهب اهل‌سنت منابع استنباط احکام شرعی عبارت‌اند از: قرآن، سنت، عقل و اجماع. البته شیعیان علاوه بر سنت پیامبر(ص)، سنت امامان یعنی رفتار و گفتارشان را نیز حجت می‌دانند.
امروزه مذهب شیعه سه فرقه دارد: امامیه، اسماعیلیه و زیدیه. شیعیان امامی یا دوازده‌امامی، بیشتر جمعیت شیعیان را تشکیل می‌دهند. آنان به امامتِ دوازده امام اعتقاد دارند که آخرینشان مهدی موعود(عج) است.
اسماعیلیه، امامانِ امامیه را تا امام ششم آنها یعنی امام صادق(ع) می‌پذیرند و پس از او اسماعیل فرزند امام صادق(ع) و محمد پسر اسماعیل را امام می‌دانند و معتقدند او مهدی موعود است. زیدیه شمار امامان را محدود نمی‌کنند و بر این باورند که هریک از فرزندان حضرت فاطمه(س) که عالم، زاهد، شجاع و سخاوتمند باشد و قیام کند، امام است.
حکومت‌های آل‌ادریس، علویانِ طبرستان، آل‌بویه، زیدیان یمن، فاطمیان، اسماعیلیه، سربدارانِ سبزوار، صفویه و جمهوری اسلامی ایران از حکومت‌های شیعی جهان اسلام بوده‌اند.
براساس گزارش انجمن دین و زندگی مؤسسه pew، بین ۱۰ الی ۱۳ درصد جمعیت مسلمانان جهان، شیعه هستند. جمعیت شیعیان را حدود ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر تخمین زده‌اند. بیشتر شیعیان در ایران، پاکستان، هند و عراق زندگی می‌کنند.
تعریف شیعه
شیعه به پیروان امام علی(ع) و به کسانی می‌گویند که معتقدند پیامبر اسلام(ص) به صراحت امام علی(ع) را جانشین بلافصل خود قرار داد.[۱] شیخ مفید براین باور است که کلمه «الشیعه» هنگامی که با «الف ولام» بکار برود، فقط بر پیروان امام علی(ع) اطلاق می‌شود که معتقد به ولایت و امامت بلافصل وی پس از پیامبر(ص) هستند.[۲] [یادداشت ۱] در مقابل، اهل‌سنت می‌گویند پیامبر(ص)، جانشینش را تعیین نکرده بود و به‌دلیل اجماع مسلمانان در بیعت با ابوبکر، وی جانشین پیامبر(ص) است.[۳]
به‌گفته رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه شیعه، تا چند قرن پس از پیدایش اسلام، به دوست‌داران اهل‌بیت(ع) و کسانی که امام علی(ع) را بر عثمان خلیفه سوم)، مقدم می‌دانستند هم شیعه می‌گفتند.[۴] اینان را، در برابر گروه اول که شیعه اعتقادی [یادداشت ۲] بودند، شیعه محبتی (دوست‌دار اهل‌بیت) می‌نامند.[۵]
شیعه در لغت به‌معنای پیرو، یار و گروه است.[۶]
تاریخچه پیدایش
درباره تاریخ پیدایش شیعه، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ از جمله از زمان حیات پیامبر اسلام(ص) ، پس از ماجرای سقیفه، بعد از قتل عثمان و پس از ماجرای حکمیت به‌عنوان تاریخ پیدایش شیعه نام برده شده است.[۷] برخی از علمای شیعه معتقدند از زمان حیات پیامبر اسلام، عده‌ای از صحابه گِرد محور حضرت علی(ع) بوده و شیعه در همان زمان وجود داشته‌است.[۸][یادداشت ۳] اینان به احادیث[۹] و گزارش‌های تاریخی‌ای[۱۰] استناد می‌کنند که بر اساس آنها، در زمان پیامبر به شیعیان علی(ع)، بشارت داده شده یا از کسانی به‌عنوان شیعیان علی یاد شده است.[۱۱] این گروه پس از رحلت پیامبر(ص)، به تصمیم شورای سقیفه مبنی بر انتخاب ابوبکر به خلافت اعتراض داشتند و از بیعت با ابوبکر به عنوان خلیفه خودداری می‌کردند.[۱۲] به گفته ناشی اکبر در کتاب مسائل الامامه، از زمان حضرت علی(ع)، شیعه اعتقادی وجود داشته‌است.[۱۳] بکار رفتن واژه شیعه به صورت رسمی برای پیروان امیرالمؤمنین(ع) از سوی خود حضرت نیز دلیل دیگری است بر اینکه شیعه پیشینه‌اش به صدر اسلام باز می‌گردد. در نامه‌ای که امیرالمؤمنین(ع) پس از بازگشت از نهروان در پی سوالات برخی در مورد حاکمان قبل از خود می‌نویسد، پیروان خود را شیعه نامیده و دراین‌باره به آیه‌ای از قرآن استناد می‌کند. او می‌گوید:
بسم الله الرحمن الرحیم از سوی بنده خدا، علی امیرالمؤمنین به شیعیانش از مؤمنان و مسلمانان. همانا خداوند می‌گوید: وَإِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْرَاهِیمَ (سوره صافات آیه۸۳) و بی‌گمان، ابراهیم از پیروان نوح است. «شیعه» اسمی است که خداوند در کتابش آن را بزرگ داشته و شما شیعیان محمد(ص) هستید همان‌گونه که محمد شیعه ابراهیم است و این نام اختصاص به فرد خاصی ندارد و بکاربردنش بدعت نیست.[۱۴] [یادداشت ۴]
نظریه امامت
دیدگاه شیعیان درباره امامت را وجه اشتراک فرقه‌های شیعه می‌دانند.[۱۵] امامت جایگاهی بسیار مهم و محوری در مباحث کلامی شیعه دارد.[۱۶] به باور شیعیان امام بالاترین مرجع تفسیر احکام دینی پس از پیامبر است.[۱۷] در روایاتِ شیعیان، جایگاه امام به‌حدی است که اگر کسی بدون اینکه امامش را بشناسد بمیرد، کافر از دنیا رفته است.[۱۸] گفته شده مضمون این روایت در منابع معتبر اهل سنت همچون مسند احمد بن داود، مسند احمد بن حنبل، صحیح مسلم نیز نقل شده است.[۱۹]
پیامبر ( ص ): «من مات ولم یعرف إمام زمانه مات میته جاهلیه» «هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلی ( مرگ در حال کفر) از دنیا رفته است، «تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۹.»
شیعیان معتقدند امامت از اصول اعتقادی دین و منصبی الهی است؛ یعنی پیامبران نمی‌توانند انتخاب امام را به مردم واگذار کنند و بر آنها واجب است که جانشین خود را تعیین کنند.[۲۰]ازاین‌رو متکلمان شیعه (به‌جز زیدیه) [۲۱] بر لزوم «نصبِ» امام (توسط پیامبر یا امام پیشین) تأکید می‌کنند[۲۲] و «نص» (سخن یا فعلی که به‌صراحت بر معنای مدنظر دلالت کند) [۲۳] را تنها راه شناخت امام می‌دانند.[۲۴]
استدلال آنها این است که امام باید معصوم باشد و تنها خدا از عصمت انسان‌ها اطلاع دارد؛[۲۵] زیرا عصمت صفتی درونی است و از ظاهر افراد نمی‌توان به عصمتشان پی برد.[۲۶] بنابراین ضرورت دارد که خدا امام را تعیین و از طریق پیامبر به مردم معرفی کند.[۲۷]
در کتاب‌های کلامی شیعه، درباره ضرورت وجود امام در جامعه دلایل نقلی و عقلی چندی مطرح می‌شود.[۲۸] آیه اولوالامر و حدیث مَن مات از دلایل نقلی شیعیان بر لزوم وجود امام است.[۲۹] استناد به قاعده لطف هم از دلایل عقلی آنان است. در تبیین این دلیل نوشته‌اند: از سویی وجود امام سبب می‌شود مردم بیشتر به طاعت خدا روی بیاورند و کمتر به‌سمت گناهان بروند؛ و از سوی دیگر طبق قاعده لطف، انجام‌دادن هرکاری که سبب چنین چیزی بشود، بر خداوند واجب است؛ بنابراین نصب امام بر خداوند واجب است.[۳۰]
عصمت امام
شیعیان به عصمت امامان اعتقاد دارند و آن را شرط امامت می‌دانند.[۳۱] آنها در این زمینه به دلایل نقلی و عقلی[۳۲] استناد می‌کنند که آیه اولی الامر،[۳۳] آیه ابتلای ابراهیم[۳۴] و حدیث ثَقَلین از آن جمله است.[۳۵]
از میان شیعیان، زیدیه به عصمت همه امامان باور ندارند. به‌عقیده اینان تنها اصحاب کِساء یعنی پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) معصوم‌اند[۳۶] و بقیه امامان مانند دیگر مردم، از خطا معصوم نیستند.[۳۷]
مسئله جانشینی پیامبر
شیعیان معتقدند که پیامبر اسلام(ص) امام علی(ع) را به‌عنوان جانشین خود به مردم معرفی کرده و امامت را حق ویژه او و فرزندانش دانسته‌است.[۳۸] البته از این میان، زیدیان، امامت ابوبکر و عمر را هم پذیرفته‌اند؛ اما همین‌ها هم امام علی(ع) را از این دو شایسته‌تر می‌دانند و می‌گویند مسلمانان در انتخاب عمر و ابوبکر به‌عنوان امام، اشتباه کردند، اما چون امام علی(ع) به آن رضایت داد، امامت آنها را نیز می‌پذیریم.[۳۹]
متکلمان شیعه برای اثبات جانشینی بلافصل امام علی(ع) پس از پیامبر، به آیات و روایاتی استناد می‌کنند که از آن میان آیه ولایت، حدیث غدیر و حدیث منزلت است.[۴۰]
فرقه‌های شیعه
مهم‌ترین فرقه‌های شیعه را امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، غالیان، کیسانیه و تا اندازه‌ای واقفیه می‌دانند.[۴۱] برخی از این فرقه‌ها خود شاخه‌های مختلف دارند؛ مانند زیدیه که تا ده شاخه هم برای آن ذکر شده است؛[۴۲] و کیسانیه که آن را به چهار شاخه تقسیم کرده‌اند.[۴۳] همین موجب شده است که از فرقه‌های متعددی به‌عنوان فرقه‌های شیعه یاد شود.[۴۴] البته بسیاری از فرقه‌های شیعه از بین رفته‌اند و امروزه تنها سه مذهبِ امامیه، زیدیه و اسماعیلیه پیروان دارند.[۴۵]
کیسانیه پیروان محمد حنفیه بودند. آنها پس از امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، محمد حنفیه پسر دیگر امام علی(ع) را امام می‌دانستند و بر این باور بودند که محمد حنفیه نمرده، همان مهدی موعود است و در کوه رَضْوی به‌سر می‌برد.[۴۶]
واقفیه به کسانی می‌گویند که پس از شهادت امام کاظم ( ع ) ، در او توقف کردند؛ یعنی او را آخرین امام می‌دانستند.[۴۷]غالیان هم گروهی بودند که درخصوص مقام امامانِ شیعه، زیاده‌وری می‌کردند؛ یعنی به الوهیت آنان اعتقاد داشتند، آنها را مخلوق نمی‌دانستند و به خداوند تشبیه می‌کردند.[۴۸]
دوازده‌امامی
شیعه دوازده‌امامی یا اِثناعَشَری بزرگ‌ترین فرقه مذهب شیعه است.[۴۹] طبق مذهب امامیه، پس از پیامبر اسلام ( ص )، دوازده امام وجود دارد که نخستینشان امام علی ( ع ) ، و آخرینشان امام مهدی( عج ) است[۵۰] که هنوز زنده است، در غیبت قرار دارد و روزی برای برقراری عدالت در زمین ظهور خواهد کرد.[۵۱]
رجعت و بَداء از باورهای ویژه شیعیان دوازده‌امامی است.[۵۲] طبق آموزه رجعت، پس از ظهور امام مهدی(ع)، برخی از مردگان زنده خواهند شد. این مردگان هم نیکوکاران و شیعیان را شامل می‌شوند و هم دشمنان اهل‌بیت را که قرار است سزای اعمالشان را در همین دنیا هم ببینند.[۵۳] بداء هم یعنی خدا گاه به‌سبب مصلحتی، امری را که برای پیامبر یا امام آشکار کرده بود، تغییر می‌دهد و چیز دیگری جایگزین آن می‌کند.[۵۴]
مهم‌ترین متکلمان امامیه عبارت‌اند از: شیخ مفید(۳۳۶یا۳۳۸–۴۱۳ق)، شیخ طوسی(۳۸۵–۴۶۰ق)، خواجه نصیرالدین طوسی(۵۹۷–۶۷۲ق) و علامه حلی(۶۴۸–۷۲۶ق[۵۵]. برجسته‌ترین فقیهان امامیه هم اینها هستند: شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، کاشف‌الغطاء، میرزای قمی و شیخ مرتضی انصاری.[۵۶]
بیشتر شیعیان ایران که حدود ۹۰درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، دوازده‌امامی هستند.[۵۷]
زیدیه
مذهب زیدیه به زید فرزند امام سجاد(ع) نسبت دارد.[۵۸] برپایه این مذهب، تنها امامت امام علی (ع) ، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به‌صورت انتصابی و توسط پیامبر بوده‌است.[۵۹] به‌جز این سه امام، هرکه از نسل حضرت زهرا(س) قیام کند و عالم و زاهد و سخاوتمند و شجاع باشد، امام است.[۶۰]
زیدیه درخصوص امامت ابوبکر و عمر دو موضع دارند: برخی از آنها به امامت این دو باور دارند و برخی دیگر آن را نمی‌پذیرند.[۶۱] دیدگاه زیدیان امروزِ یمن، به دیدگاه گروه نخست نزدیک است.[۶۱]
جارودیه، صالحیه و سلیمانیه سه فرقه اصلی زیدیه بوده‌اند.[۶۲] به‌گفته شهرستانی، نویسنده کتاب المِلَل و النِّحَل، بیشتر زیدیان در کلام از مُعتزله و در فقه از مذهب حنفی، از مذاهب فقهی چهارگانه اهل‌سنت متأثرند.[۶۳]
به‌گزارش کتاب اطلس شیعه، زیدیان ۳۵ تا ۴۰درصد جمعیت بیست میلیونی یمن را تشکیل می‌دهند.[۶۴]
اسماعیلیه
اسماعیلیه فرقه‌ای از شیعیان است که پس از امام صادق(ع)، اسماعیل پسر بزرگ او را امام می‌داند و امامت امام کاظم(ع) و دیگر امامانِ امامیه را نمی‌پذیرد.[۶۵] اسماعیلیان بر این باور بودند که امامت هفت دوره دارد و هر دوره با یک «ناطق» آغاز می‌شود که شریعتی نو می‌آورد و در هر دوره پس از او هفت امام امامت می‌کنند.[۶۶]
ناطق‌های شش دوره نخست امامت، همان پیامبران اولوالعزم‌اند که عبارت‌اند از: آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و حضرت محمد(ص). [۶۷] محمدِ مکتوم پسر اسماعیل، هفتمین امام از دوره ششم امامت است که با پیامبر اسلام آغاز شده است. او همان مهدی موعود است که وقتی قیام کند، ناطق دوره هفتم امامت هم خواهد بود. [۶۸] می‌گویند برخی از این آموزه‌ها در دوره حکومت فاطمیان، دچار تغییراتی شد. [۶۹]
مهم‌ترین ویژگی اسماعیلیه را باطنی‌گری می‌دانند؛ چراکه آنها آیات و احادیث و معارف و احکام اسلامی را تأویل می‌کنند و معنایی خلاف ظاهر آنها برداشت می‌کنند. به‌باور آنها آیات قرآن و روایات ظاهر و باطن دارند. امام باطن آنها را می‌داند و فلسفه امامت، تعلیم باطن دین و بیان معارف باطنی است. [۷۰]
قاضی نُعمان را بزرگ‌ترین فقیه اسماعیلیه[۷۱] و کتابش دعائم الاسلام را منبع اصلی فقهی این مذهب دانسته‌اند. [۷۱] ابوحاتم رازی، ناصرخسرو و گروهی به‌نام اِخوان الصَّفا را نیز از اندیشمندان برجسته اسماعیلیه شمرده‌اند. [۷۲] رسائل اِخوان الصفا و اَعلام النبوّه نوشته ابوحاتم رازی، از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی آنان است. [۷۳]
اسماعیلیه امروز را به دو گروه آقاخانیه و بُهره تقسیم می‌کنند که بازماندگان دو شاخه از فاطمیان مصر یعنی نزاریه و مستعلویه هستند. [۷۴] گروه نخست را حدود یک میلیون نفر می‌دانند که عمدتاً در کشورهای آسیایی چون هند، پاکستان، افغانستان و ایران زندگی می‌کنند [۷۵] شمار گروه دوم را هم حدود پانصد هزار نفر تخمین زده‌اند که بیش از ۸۰درصدشان در هند سکونت دارند.[۷۶]
مهدویت
مهدویت را آموزه‌ای مشترک میان همه مذاهب اسلامی می‌دانند؛[۷۷] اما این اندیشه در مذهب شیعه جایگاهی ویژه دارد و در روایات، کتاب‌ها و مقالات بسیاری از آن سخن آمده‌است. [۷۸]
فرقه‌های شیعه به‌رغم اشتراک نظر در اصل وجود مهدی (عج)، در جزئیات و مصداق آن اختلاف دارند. شیعیان دوازده‌امامی بر این باورند که مهدی پسر امام حسن عسکری(ع)، امام دوازدهم و همان مهدی موعود(عج) است و در غیبت به‌سر می‌برد. [۷۹] اسماعیلیه محمد مکتوم پسر اسماعیل پسر امام صادق(ع) را مهدی موعود می‌دانند.[۸۰] زیدیه به‌جهت آنکه قیام را از شرایط امام می‌دانند، به انتظار و غیبت اعتقاد ندارند. [۸۱] آنها هر امامی را مهدی و مُنجی می‌پندارند. [۸۲]
دیگر دیدگاه‌های کلامی مهم
شیعیان ضمن اشتراک با دیگر مسلمانان در اصول دین یعنی توحید و نبوت و معاد، باورهایی هم دارند که آنها را از همه اهل‌سنت یا برخی از آنها متمایز می‌کند. آن باورها گذشته از دو مسئله امامت و مهدویت، عبارت‌است از: حُسن و قُبح عقلی، تَنزیه صفات خدا، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، عدم عدالت صحابه، تقیه، توسل و شفاعت.
عالمان شیعه مانند معتزله حُسن و قُبح را عقلی می‌دانند.[۸۳] حسن و قبح عقلی به این معنا است که اَعمال با قطع‌نظر از اینکه خدا به خوبی یا بدی آنها حکم کند، به‌لحاظ عقلی به خوب و بد تقسیم می‌شوند.[۸۴] این سخن برخلاف دیدگاه اشاعره است که حسن و قبح را شرعی می‌دانند؛[۸۵] یعنی می‌گویند خوب و بد وجود واقعی ندارد و اعتباری است؛ بنابراین هرچه خدا به آن امر کند، خوب و هرچه از آن نهی کند، بد است.[۸۶]
نظریه «تنزیه صفات»، در مقابل دو دیدگاه «تعطیل» و «تشبیه» قرار دارد که اولی می‌گوید هیچ صفتی را نباید به خدا نسبت داد و دیگری خدا را در صفاتش به دیگر مخلوقات تشبیه می‌کند.[۸۷] طبق مذهب شیعه می‌توان برخی از صفات مثبت را که درخصوص مخلوقات به‌کار می‌رود، به خداوند نسبت داد، اما نباید او را در نحوه برخورداری از این صفات مانند مخلوقات دانست.[۸۸] برای مثال باید گفت همان‌طور که انسان علم و قدرت و حیات دارد، خداوند نیز از این صفات برخوردار است، اما علم و قدرت و حیات خداوند، مانند علم و قدرت و حیات انسان نیست.[۸۹]
طبق نظریه اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، انسان نه آن‌گونه که معتزله می‌پندارند، موجودی کاملاً مختار است و نه چنان‌که اهل‌حدیث می‌گویند، کاملاً مجبور است؛[۹۰] بلکه انسان در انجام‌دادن افعالش اختیار دارد، اما اراده و قدرتش مستقل نیست و به اراده خدا وابسته است.[۹۱] از شیعیان، زیدیان مانند معتزله می‌اندیشند.[۹۲]
متکلمان شیعه برخلاف اهل‌سنت،[۹۳] اعتقاد ندارند که همه صحابه پیامبر عادل‌اند[۹۴] و می‌گویند صِرف مصاحبت با پیامبر دلیل عدالت نیست.[۹۵]
به‌جز زیدیان،[۹۶] دیگر شیعیان تقیه را جایز می‌دانند؛ یعنی معتقدند در مواردی که ابراز عقیده ممکن است به صدمه‌دیدن از جانب مخالفان منجر شود، می‌توانیم عقیده خود را آشکار نکنیم و سخنی برخلاف آن بگوییم.[۹۷]
توسل گرچه در دیگر فرق اسلامی هم مفهومی رایج بوده‌است، نزد شیعه جایگاه مهم‌تری دارد.[۹۸] شیعیان برخلاف برخی از اهل‌سنت ازجمله وهابیان،[۹۹] مطلوب می‌دانند که انسان برای استجابت دعا و تقرب به خدا، اولیای خدا را واسطه قرار دهد.[۱۰۰] توسل با شفاعت پیوندی محکم دارد.[۱۰۱] به‌گفته شیخ مفید مراد از شفاعت این است که پیامبر و امامان می‌توانند در روز قیامت شفیع گناهکاران شوند و خدا به واسطه شفاعت آنان بسیاری از گناهکاران را نجات می‌دهد.[۱۰۲]
فقه
قرآن و سنت پیامبر(ص) نزد همه شیعیان، به‌عنوان دو منبع اصلی احکام شرعی معتبر است؛[۱۰۳] اما آنها در زمینه نحوه استفاده از این دو و همچنین دیگر منابع فقه اختلاف‌نظر دارند.
بیشتر شیعیان، یعنی امامیه و زیدیه، همچون اهل‌سنت، علاوه‌بر قرآن و سنت پیامبر، عقل و اجماع را نیز حجت می‌دانند؛[۱۰۴] اما اسماعیلیه چنین نظری ندارند. بنابر مذهب اسماعیلیه، تقلید از هیچ مجتهدی جایز نیست و احکام شرعی را باید به‌صورت مستقیم از قرآن، سنت پیامبر و تعالیم امامان دریافت کرد.[۱۰۵]
زیدیه درخصوص سنت، تنها رفتار و گفتار پیامبر را حجت می‌دانند و به منابع حدیثی اهل‌سنت همچون صِحاح سِتّه رجوع می‌کنند؛[۱۰۶] اما امامیه و اسماعیلیه احادیثی را هم که از امامانشان نقل شده است، از منابع فقه به‌شمار می‌آورند.[۱۰۷]
همچنین زیدیه مانند اهل‌سنتْ قیاس و استحسان را نیز حجت می‌دانند؛[۱۰۸] اما اینها نزد شیعیانِ امامی و اسماعیلی معتبر نیست.[۱۰۹] البته زیدیان در برخی از احکام اختلافی میان امامیه و اهل‌سنت، فتوای شیعیان را برگزیده‌اند؛ ازجمله برخلاف اهل سنت عبارتِ حَی عَلی خَیرِ العَمِل را جزء اذان می‌دانند و گفتن «الصلاهُ خَیرٌ مِن النَّوم» (نماز بهتر از خواب است) را در اذان حرام می‌دانند.[۱۱۰]
درخصوص ازدواج موقت هم که از مسائل اختلافی میان امامیه و اهل‌سنت است، اسماعیلیه و زیدیه با اهل‌سنت موافق‌اند؛[۱۱۱] یعنی برخلاف امامیه که ازدواج موقت را جایز می‌داند، به حرمت آن رأی می‌دهند.[۱۱۲]
جمعیت و پراکندگی جغرافیایی
«انجمن دین و زندگی عمومی pew» در سال ۲۰۰۹م، شمار شیعیان جهان را بین ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر و برابر با ۱۰ تا ۱۳ درصد مسلمانان اعلام کرده‌است.[۱۱۴] البته برخی این آمار را غیرواقعی دانسته و جمعیت واقعی شیعیان را بیش از سیصد میلیون، یعنی ۱۹ درصد جمعیت مسلمانان جهان، دانسته‌اند.[۱۱۵]
برپایه گزارش «انجمن دین و زندگی عمومی pew»، ۶۸ تا ۸۰درصد شیعیان در چهار کشور ایران، عراق، پاکستان و هند زندگی می‌کنند.[۱۱۶] طبق آمار مؤسسه pew در ۲۰۰۹م، ۶۶ تا ۷۰ میلیون شیعه (۳۷ تا ۴۰ درصد شیعیان جهان) در ایران، ۱۷ تا ۲۶ میلیون (۱۰-۱۵ درصد) در پاکستان، ۱۶ تا ۲۴ میلیون (۹-۱۴ درصد) در هند، ۱۹ تا ۲۲ میلیون (۱۱-۱۲ درصد) در عراق و ۷ تا ۱۱ میلیون (۲-۶ درصد) شیعه در ترکیه زندگی می‌کنند.[۱۱۷]
در ایران، آذربایجان، بحرین و عراق، جمعیت غالب شیعه است.[۱۱۸] در خاورمیانه، شمال آفریقا، منطقه آسیا-اقیانوسیه، و آمریکا و کانادا[۱۱۹] و چین[۱۲۰] نیز شیعه زندگی می‌کند.
طبق آمار مؤسسه pew در سال ۲۰۱۴م، بیش از ۵۰٪ جمعیت کشورهای ایران، آذربایجان، بحرین، عراق و لبنان شیعه بودند.[۱۱۳]
حکومت‌ها
حکومت‌های آل‌ادریس، علویان طبرستان، آل بویه، زیدیان یمن، فاطمیان، اسماعیلیه اَلَموت، سربدارانِ سبزوار، صفویه و جمهوری اسلامی ایران از حکومت‌های شیعی جهان اسلام بوده‌اند.
حکومت آل‌ادریس در مراکش و بخشی از الجزایر[۱۲۱] را نخستین حکومتی به‌شمار آورده‌اند که شیعیان تشکیل دادند.[۱۲۲] این حکومت در سال ۱۷۲ق به‌دست ادریس نوه امام حسن مجتبی(ع) تشکیل شد و حدود دو قرن دوام یافت.[۱۲۳] حکومت علویانْ زیدی بودند.[۱۲۴] زیدیان همچنین از سال ۲۸۴ق تا سال ۱۳۸۲ق بر یمن حکومت می‌کردند.[۱۲۵] حکومت‌های فاطمیان و اسماعیلیه اَلَموت، مذهب اسماعیلی داشتند.[۱۲۶] درخصوص آل بویه اختلاف‌نظر هست. برخی آنها زیدی‌مذهب می‌دانند، گروهی می‌گویند امامی بوده‌اند و به‌باور کسانی هم آنها ابتدا زیدی‌مذهب بودند و بعدها به مذهب امامیه درآمدند.[۱۲۷]
سلطان محمد خدابنده مشهور به اولجایتو (حکومت ۷۰۳–۷۱۶ق) هم برای مدتی مذهب شیعه دوازده‌امامی را مذهب رسمی حکومتش اعلام کرد؛ اما براثر فشار تشکیلات دولتی‌اش که برپایه مذهب اهل‌سنت بود، دوباره مذهب اهل‌سنت را رسمی اعلام کرد.[۱۲۸]
حکومت سربداران در سبزوار را هم حکومتی شیعی می‌دانند.[۱۲۹] البته به‌گفته رسول جعفریان، مذهب رهبران و حاکمان سربداران دقیقاً معلوم نیست؛ اما روشن است که رهبران مذهبی آنها صوفیانی با گرایش‌های شیعی بوده‌اند.[۱۳۰] خواجه علی مؤید آخرین حاکم سربدارن[۱۳۱] امامیه را مذهب رسمی دولت خود اعلام کرد.[۱۳۲]
در حکومت صفویه که در سال ۹۰۷ق به‌دست شاه‌اسماعیل تأسیس شد، مذهب شیعه دوازده‌امامی رسمیت یافت.[۱۳۳] این حکومت مذهب امامیه را در ایران گسترش داد و ایران را به کشوری کاملاً شیعی تبدیل کرد.[۱۳۴]
در جمهوری اسلامی ایران هم اصولِ مذهب و فقه شیعه دوازده‌امامی مبنا قرار گرفته‌است.[۱۳۵]
برای مطالعه بیشتر
کتاب شیعه در اسلام، نوشته علامه طباطبایی: این کتاب با هدف معرفی مذهب شیعه -به‌خصوص برای مخاطبان غیرمسلمان- به زبان فارسی نوشته شده است. در این اثر، مطالب لازم برای شناخت شیعه به زبانی ساده و مختصر بیان شده است. کتاب شیعه در اسلام، به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است.
پانویس
یادداشت
۱٫ فأما إذا أدخل فیه علامه التعریف فهو علی التخصیص لا محاله لا تباع أمیر المؤمنین – صلوات الله علیه – علی سبیل الولاء والاعتقاد لإمامته بعد الرسول – صلوات الله علیه وآله – بلا فصل ونفی الإمامه عمن تقدمه فی مقام الخلافه… (شیخ مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۳۵.
۲٫کسانی که معتقد بود حضرت علی(ع) از سوی خداوند به امامت منصوب شده است
۳٫ آغاز پیدایش شیعه را که برای اولین بار به شیعه علی علیه‌السلام (اولین پیشوا از پیشوایان اهل‌بیت علیهم السلام) معروف شدند همان زمانِ حیات پیغمبراکرم باید دانست.پیامبر(ص) در اولین روزهای بعثت مأموریت یافت که خویشان نزدیک‌تر خود را بدین خود دعوت کند و علی(ع) را که پیش از همه مبادرت به پذیرش اسلام کرد به عنوان وزیر و وصی و جانشین خویش معرفی کرد و طبیعی است که او را به همه یاران خودش معرفی کرد و فضایل او و ماجرای غدیر و مانند آن؛ یاران پیامبر(ص) را که شیفتگان فضیلت و حقیقت بودند بر این وا می‌داشت که علی علیه‌السلام را دوست داشته به دورش گردآیند و از وی پیروی کنند. اینان به عنوان شیعه شناخته شدند.(طباطبایی، شیعه دراسلام، ۱۳۸۳ش، ص۳۰-۳۱) .
۴٫ بسم الله الرحمن الرحیم، من عبد الله علی أمیر المؤمنین إلی شیعته من المؤمنین والمسلمین، فإن الله یقول وإن من شیعته لإبراهیم وهو اسم شرفه الله تعالی فی الکتاب أنتم شیعه النبی محمد صلی الله علیه وآله کما أن محمدا من شیعه إبراهیم اسم غیر مختص وأمر غیر مبتدع
منابع
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، اُسد الغابه فی معرفه الصحابه، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق.
- امیرخانی، علی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، دوفصلنامه امامت‌پژوهی، ش۱۰، تیر ۱۳۹۲ش.
- امین، سیدمحسن، اَعیان‌الشیعه، تحقق حسن امین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
- انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ترجمه محمود تقی‌زاده داوری، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- انصاری، حسن، «امامت (امامت نزد امامیه)»، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، تهران، مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- ایجی، میرسیدشریف، شرح‌المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۲۵ق.
- برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم، کتاب طه، چاپ چهارم، ۱۳۸۹ش.
- پاکتچی، احمد و دیگران، «توسل»، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- تقی‌زاده داوری، محمود، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان براساس منابع اینترنتی و مکتوب، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه، دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۹۶ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ پنجم، ۱۳۹۱ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
- چلونگر، محمدعلی و سیدمسعود شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- حکیمی، محمدرضا، خوشید مغرب، قم، دلیل ما، چاپ بیست و هشتم، ۱۳۸۶ش.
- دفتری، فرهاد، «اسماعیلیه»، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دفتری، فرهاد، «بهره»، دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دفتری، فرهاد، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فروزان روز، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، قم، دارالفکر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعه‌شناسی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
- رحمتی، محمدکاظم و سیدرضا هاشمی، «زیدیه»، دانشنامه جهان اسلام، ج۲۲، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.
- سبحانی، جعفر، «تقیه»، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- سبحانی، جعفر، «توسل»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سبحانی، جعفر، اضواءٌ علی عقائد الشیعه الامامیه و تاریخهم، تهران، مشعر، ۱۴۲۱ق.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، به‌قلم حسن مکی عاملی، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش/۱۴۲۶ق.
- سجادی، صادق، «آل ادریس»، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- سلطانی، مصطفی، تاریخ و عقاید زیدیه، قم، نشر ادیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، مکتبه آیهالله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بن فتح‌الله بدران، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۵ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایه، فی علم الدرایه، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
- صدر، سیدمحمدباقر، بحثٌ حول المهدی، تحقیق عبدالجبار شراره، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۳ش.
- علامه حلی، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ هفتم، ۱۴۱۷ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، نشر هجرت، ۱۴۱۰ق.
- فیاض، عبدالله، پیدایش و گسترش تشیع، ترجمه سیدجواد خاتمی، سبزوار، انتشارات ابن‌یمین، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- قاسمی ترکی، محمدعلی و جواد کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۰، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه ماهیت، مختصات و منابع، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
- مظفر، محمدرضا، اصول‌الفقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۳۰.
- مفید، محمد بن محمد، الافصاح، فی امامه امیرالمؤمنین علیه‌السلام، قم، مؤسسهالبعثه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیه، تحقیق حسین درگاهی، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، دایرهالمعارف فقه مقارن، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- «(من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه) در کتب اهل‌سنت»، سایت مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)، تاریخ درج مطلب: ۲۴ تیر ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
- هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، الطبعه الاولی، بی‌تا.
- ناشی اکبر، مسائل الامامه، مقطتفات من الکتاب الاوسط فی المقالات، تحقیق: یوسف فان اس، بیروت، ۱۹۷۱م.
- موسوی، سیدصادق، تمام نهج البلاغه، طهران، مؤسسه الامام صاحب الزمان، ۱۴۱۸ق.
- «FT_14.06.17_ShiaSunni“, Pew Research Center, Published: June 17, 2014, Visited: October 2, 2023.
- “Mapping the Global Muslim Population“, Pew Research Center, Published: October 7, 2009, Visited: October 2, 2023.
- 中国的穆斯林都是来自哪些教派、 中国海洋大学, Visited: October 2, 2023.
